ภูมิปัญญาชาวบ้าน “ครกบด”

ภูมิปัญญาชาวบ้าน “ครกบด”

ครกบดเป็นเครื่องมือสำหรับโม่แป้ง ทำมาจากหินหรือซีเมนต์ มีหลากหลายขนาด ขนาดเล็กที่สุดมีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๔๕ เซนติเมตร ขนาดใหญ่ที่สุดใหญ่กว่าขนาดเล็กประมาณสามเท่า(มีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๑๓๕ เซนติเมตร)

ครกบดประกอบด้วย ๒ ส่วน คือ ตัวครกหรือหน่วยครกและฝาครก ตัวครก มีลักษณะเป็นฐานกลม เรียบ ด้านหนึ่งทำเป็นปากให้แป้งไหลลงสู่ภาชนะ และมีแอ่งหรือคลองโดยรอบเชื่อมเป็นระดับเดียวกับปากครก ช่วงกลางของตัวครกยกระดับสูงกว่าขอบครก ตรงหน้าตัดเซาะเป็นร่องหรือฟันตามแนวรัศมีและแนวขวาง ตรงกึงกลางหน้าตัดทำเป็นรูกลมสำหรับใส่เดือยยึดฝาครก ฝาครก ตรงกลางด้านล่างของฝาครกทำรูให้ได้ขนาดสวมรับกับเดือย และตรงหน้าตัดด้านล่างเซาะร่องเช่นเดียวกับตัวครก ด้านบนของฝาครกทำเป็นแอ่งสำหรับใส่ข้าวที่จะบด ตรงแอ่งเจาะรูทะลุฝาด้านล่างเพื่อให้ข้าวสารตกลงด้านล่างเพื่อบดแป้ง ถ้าเป็นครกขนาดเล็กจะเจาะรูสี่เหลี่ยมด้านข้างหนึ่งรูเพื่อใส่ไม้ทำเป็น “มือครก” เรียก “ครกมือเดียว” ถ้าเป็นครกขนาดใหญ่จะมีมือครกสองมือเรียก “ครกสองมือ”

วิธีการโม่แป้งโดยใช้ครกบด วางครกบดให้สูงกว่าพื้นดินประมาณ ๑ ศอก เพื่อให้สามารถวางภาชนะที่จะรับแป้งจากปากครกบดได้ ข้าวสารที่จะใช้โม่จะต้องแช่น้ำให้พอง หยอดข้าวที่พองแล้วลงรูด้านบนปากฝาครกและหมุนครก ข้าวสารที่บดแล้วจะค่อยๆ ออกมาที่บริเวณแอ่งหรือคลอง การหยอดข้าวสารนั้นถ้าหากหยอดข้าวสารมากเกินไป  และมีน้ำผสมอยู่น้อยแป้งที่โม่จะแข้นหนืด ต้องหยอดน้ำช่วย ถ้าหยอดข้าวสารน้อยและใส่น้ำมาก แป้งจะเหลว ฟันครกบดจะเสียดสีกันมากอาจทำให้ซีเมนต์หรือทรายที่ฟันครกหลุด ผสมลงในแป้งได้ ครกบดนั้นเมื่อใช้งานเรียบร้อยแล้วจะต้องล้างให้สะอาด เพราะถ้าล้างไม่สะอาดแป้งจะติดค้างอยู่ตามฟันครกหรือเดือยครกเกิดการบูดเน่าได้

ครกบดเป็นเครื่องมือที่มีใช้กันแทบทุกบ้าน การที่มีครกบดทำให้บ้านทุกบ้านโม่แป้งมาใช้เองได้   ครกบดจึงถือเป็นเครื่องมือที่อยู่คู่กับครัวไทยมานาน ในปัจจุบันการใช้ครกบดได้รับความนิยมลดลง เนื่องจากมีแป้งสำเร็จรูปขายตามท้องตลาดซึ่งหาซื้อได้ง่าย ครกบดจึงค่อยๆ หายไปจากครัวไทย  

 

[ดร. ธวัชชัย ปิยะวัฒน์]

ตอนเด็กๆ ผมชอบโม่แป้งกับครกบดนี่ละครับ เวลาไปบ้านยาย (อ.หลังสวน จ.ชุมพร) จะได้ทำทุกทีครับ พึ่งรู้ว่าครกบดนี่มีเฉพาะภาคใต้ ผมนึกว่ามีอยู่ทั่วไปเสียอีกครับ