ขึดคนล้านนา
ผู้คนล้านนาหากได้ยินคำว่า"ขึด" พวกเขาจะหยุดกระทำทันที
คำว่าขึด(อ่านออกเสียงขึ้นนาสิกวรรณยุกต์โทว่า ขึ้ด) เป็นคำที่ปรามผู้คนมิให้กระทำโดยเชื่อกันว่าหากระทำแล้วจะเกิดความเสียหายต่อตนเอง หรือครอบครัวหรือญาติๆหรือต่อส่วนรวม
ในที่นี้จะขอเล่าเรื่องขึดในวิถีชีวิตคนล้านนาพอสังเขป เพื่อให้เข้าใจว่าวิถีชีวิตคนล้านนามีการสร้างสรรค์กฎ กติกา ข้อห้ามโดยใช้ความเชื่อปรามผู้คนมิให้กระทำในสิ่งที่ผิดหรือเสี่ยงต่ออันตรายในชีวิตและทรัพย์สินเท่านั้น หากท่านที่สนใจในรายละเอียดขอให้ศึกษาลงลึกไปอีกนะครับ
คำว่าขึด เป็นสิ่งที่ผู้คนล้านนาได้สังเกตุต่อๆกันมาว่า การกระทำในสิ่งที่เป็นอาถรรพ์ เสนียด จัญไร อัปมงคล การกระทำนั้นๆย่อมทำความเสียหายเริ่มตั้งแต่การกระทำที่ตนเองเช่น แม่มานนั่งหัวขั้นไดมันขึด หมายความว่า ผู้หญิงตั้งครรพ์หากนั่งหัวบันไดด้านบนซึ่งเป็นที่สูงถือว่าขึด(เพราะอาจเป็นอันตรายหากลุกขึ้นแล้วอาจพลัดตกบันได)
-ผู้ใดม้างกระแสถือว่าขึด หมายความว่าผู้ใดก็ตามถ้าขุดสายน้ำใหม่เปลี่ยนย้ายสายน้ำลำเหมืองที่ใช้กันมานานนมมักฉิบหาย(เพราะผู้ที่ได้เคยใช้สายน้ำเดิมต้องลำบากไม่มีสายน้ำลำเหมืองใช้อีกต่อไป)
-ตรีโอด คือปกก๊างจ้อ(ช่อ) ปกก๊างตุง แขวนโคมไฟในบ้านหอเรีอน เอาตุงสืบปล๋ายไม้ ตี้(ที่)กล่าวมานี้ขึดนักมักฉิบหาย(จากลัทธิพิธีกรรมวัดสันป่าเลียง น.18-19) แปลเอาความว่า "หากใครทำค้างช่อ(ธงสามเหลี่ยม) ทำค้างตุง แขวนโคมไฟไว้ในหอ/บ้านเรือน หรือเอาตุงแขวนไว้ที่ปลายกิ่งไม้ ที่กล่าวมานี้ถือว่าขึดหรืออาถรรพ์ หรือเสนียดจัญไร
(เพราะอาจทำให้กีดขวาง หรืออาจทำให้เกิดไฟไหม้บ้าน)
ดังนั้นคำว่าขึด จึงเป็นสิ่งที่ผู้คนเกรงกลัวไม่กล้ากระทำในสิ่งที่เรียกว่าขึด
อย่างไรก็ตาม ผลที่ตามมาหลายๆอย่างจากผู้ที่ไม่ใส่ใจหรือไม่นับถือในข้อห้าม มักมีอันป็นไปต่างๆนานาตามที่ขึดกล่าวไว้
จากการศึกษาและเก็บข้อมูลของผู้เขียนพบว่า
-การเปลี่ยนสายน้ำหรือขุดลำเหมืองใหม่แทนลำเหมืองเก่า ผู้ที่ขุดกลายเป็นบ้าและหายสาบสูญทุกวันนี้ ผู้ที่รู้ข่าวกล่าวกันว่ามันขึด
-การแขวนตุงแดงน้าร้านขายอาหารแห่งหนึ่ง ขายได้ไม่ถึงหนึ่งปี ร้านต้องเซ้ง และผู้ที่เซ้งต่อก็ล้มเป็นรายๆไปนับแล้วสี่รายติดต่อกัน ทั้งๆที่เป็นร้านที่ทำเลเหมาะที่สุด มีผู้คนอยู่รายล้อมมากที่สุด ปรากฏการณ์ดังกล่าวผู้ที่รู้กล่าวกันว่ามัน ขึด
สิ่งที่ยกตัวอย่างมานี้เป็นเพียงส่วนหนึ่งของขึด อาจเป็นความบังเอิญหรืออะไรก็แล้วแต่ ทำให้ผู้คนกล่าวกันว่าขึด
ด้วยเหตุที่ว่าขึดนี้ยังมีสิ่งที่ต้องศึกษาอีกมาก จึงนำเสนอมาเพื่อให้ท่านนักปราชญ์หรือท่านที่เชี่ยวชาญได้ขยายความรู้ หรือเผยแพร่สิ่งที่ท่านได้ศึกษาเพื่อให้สังคมได้รับทราบกันอย่างกว้างขวางต่อไป
แต่ที่แน่ๆคือคำว่า " ขึด" เป็นข้อปรามผู้คนล้านนามิให้กระทำในสิ่งที่เลวร้าย อันจะมีผลเสียต่อตนเอง ผู้อื่นและสังคมที่ตนเองมีส่วนร่วมอยู่
ความเห็น (17)
ยินดีจ้าดนักที่แวะอ่านเรื่องขึ้ด.....
-ช่วงวนี้อากาศบนดอยเริ่มเย็นลงนิดๆ คิดว่าอีกไม่นานอากาศคงจะเข้าสู่ฤดูหนาว หากว่ามันเกิดอาขึ้ดหรืออาเพศขึ้นเสียก่อน..ครับ
ลุงคิดว่าหากใครมีข้อมูลเกี่ยวกับขึ้ด ขอให้เล่าแบ่งปันความรู้ประสบการณ์สู่กันฟัง แต่ต้องไม่อ้างอิ่งชื่อจริงทำให้ผู้อื่นเสียหาย เพียงแต่เล่าเรื่องราวและเวลาที่เกิดเหตุ สถานที่เกิดก็จะทำให้มีสถิติและเกิดการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ทำให้เวทีนี้เป็นเวทีของนักคิดนักวิชาการจรรโลงผะหญาปัญญาอย่างแท้จริง ตัวอย่างการเล่าต้องมีกรอบประเด็นชัดเจน เช่น
ชื่อเรื่องขึ้ด ต่อจานรานเฮือน
ความหมาย -ต่อจานคือการต่อเรือนชาน ต่อตัวบ้าน รานเฮือนคือการตัดตัวบ้านออกให้เนื้อที่ลดน้อยลง
เนื้อหา การต่อจาน(ชาน)รานหรือตัดตัวบ้านคนล้านนาสมัยก่อนถือว่าขึ้ด เพราะการต่อบ้านจะทำให้เนื้อที่ดินแคบลงอาจไปกระทบต่อผืนดินของผู้อื่นที่อยู่ใกล้เคียง ส่วนรานหรือตัดตัวบ้านออกถือว่าขึ้ดเพราะจะทำให้เนื้อที่อาศัยคับแคบลง ทำให้วิถีชีวิตที่สุขสบายอาจอึดอัดไม้เหมือนเดิม
อย่างไรก็ตามเหตุเกิดอาถรรพ์เกี่ยวกับเรื่องนี้ มี ประสบการณ์ 2 ราย ครอบครัวรายที่หนึ่ง ต่อห้องนอนออกมาจากห้องรับแขก อีกครอบครัวหนึ่งต่อห้องครัวออกมาจากผนังหลังบ้าน ขณะ ช่างกำลังสร้างต่อนั้น บุตรชายทั้ง 2 ครอบครัวไปเที่ยว และเกิดอุบัติเหตุ เสียชีวิตคาถนนทั้ง 2คน
ทั้ง 2ครอบครัวต้องทำศพขณะที่การต่อบ้านยังไม่เสร็จ ผู้คนมางานศพเห็นโครงไม้ที่กำลังต่อบ้าน ต่างกล่าวและลงความเห็นว่า "ขึ้ดต่อจานรานเฮือน" เหตุเกิด พ.ศ. 2516
วิเคราะห์ เหตุการณ์เกี่ยวกับขึ้ดอาจมีเหตุผลป้องกันความเสียหายอันอาจจะเกิดขึ้นกับชีวิตและทรัพย์สินของผู้คน จึงเกิดมีการเตือนว่ากล่าว ป้องกันด้วยความหวังดี อย่างไรก็ตามเหตุที่เกิดอาจเป็นความบังเอิญหรือ เกิดอาถรรพ์ตามที่บรรรพบุรุษได้สังเกตุมีสถิติบันทึกไว้เป็นประโยชน์ต่อมนุษยชาติ จนมีการเขียนเป็นตำราว่าด้วยขึ้ดล้านนา เป็นมรดกให้สังคมในปัจจุบันได้ใช้เป็นแนวทางการดำเนินชีวิต
ตามตัวอย่างดังกล่าว ท่านที่มีประสบการณ์ควรนำมาแลกเปลี่ยนเรียนรู้กันบ้างครับ....
ขอไหว้สา............จากลุง
หนานพรหมมา
ขอบคุณมากครับอาจารย์ ผมเคยจัดรายการนำเสนอ "ขึดตามความเชื่อของชาวล้านนา" จำนวน 2 ครั้ง ส่วนใหญ่จะเกี่ยวข้องกับเรื่องของธรรมชาติที่เกี่ยวข้องกับวิถีการดำเนินชีวิต เช่น เรื่องของการตัดไม้ การเลือกใช้ไม้ เป็นต้น
ในส่วนของคนไตก็มีตำราเกี่ยวกับขึดเช่นกัน
คำว่า ขึด ชาวไตเรียกว่า "นิมิค" มักเกี่ยวข้องกับพิธีกรรมและความเชื่อเป็นส่วนใหญ่ ผมพยายามแปลตำรา นิมิค ของคนไตให้ลูกหลานได้เรียนรู้ ปรากฏว่ามันอยกยากมากระหว่างพิธีกรรมและความเชื่อ นิมิคของคนไตจะเกี่ยวข้องตั้งแต่ การเกิด การกิน การอยู่ การตาย รู้สึกว่านิมิคที่เกี่ยวกับการอยู่กับการตายจะมีมากที่สุด เช่น ไม่ให้ผู้ตั้งครรภ์ไปช่วยแต่งดาในงานแต่งงาน งูขึ้นบ้านไม่ดี อีแร้งจับหลังคาไม่ดี ห้ามนำคนตายโหงเข้าหมู่บ้าน เป็นต้น
ผมวิเคราะห์ดูแล้วถึงเหตุผลของคนโบราณเกี่ยวกับขึดหรือนิมิค ทุกอย่างน่าจะมีเหตุผลในตัวเองทั้งสิ้น สิ่งที่เป็นประโยชน์ต่อความเชื่อเหล่านี้คือ การระมัดระวังตนเองอยู่เสมอ ไม่ประมาทต่อการดำเนินชีวิต ซึ่งน่าจะเป็นสิ่งที่ดี ขอบคุณอาจารย์อีกครั้ง
อาจารย์เก
ยกมือวันตา ไหว้สานอบนบ ข้าขอคำรพ หมู่ท่านตังหลาย ตึงญิงตึงจายเข้ามาแว่อู้ ขอหื้อช่วยกั๋นด้วยใจ๋ชื่นสู้จั่กมีผะหญาปั๋ญญาเที่ยงแต๊......
ครับอาจารย์เก....คำว่าขึ้ด..ล้านนาเราออกเสียงโท....ซึ่งค่อนข้างออกเสียงยากสำหรับผู้คนถิ่นอื่นนะครับ
อันว่าขึ้ด เป็นข้อห้ามกระทำนั่นเอง หากฝ่าฝืนก็จะทำให้เกิดผลร้ายแก่ตนเองและสังคมรอบข้าง นี่คือผะหญาปั๋ญญาของผู้คนสมัยก่อน จะว่าไปเสมือนธรรมนูญที่ถือปฏิบัติกันเป็นขนบต่อมาโดยไม่ต้องมีการบันทึก ไม่มีการลงโทษโดยบุคคล แต่ผลการกระทำของเขานั่นแหละครับจะก่อผลให้เขาประสบเอง คือกรรมใดใครก่อกรรมนั้นก็ตอบสนอง..อีกประการหนึ่งขึ้ดจะป้องกันสมบัติของส่วนรวม เช่นขึ้ดเกี่ยวกับป่า ก็คือการห้ามทำลาย ป่าเป็นต้น .....ขอบคุณครับ
ไหว้สาลาไปก่อนเน้อ..จากลุงหนาน
พรหมมา
หายไปไปนละครับ
สวัสดีครับคุณหนุ่ม...
ลุงหนานบ่ได้หายไปไหนครับยังเขียนเรื่องขึดอยู่ครับ...
เพียงแต่ว่าช่วงนี้มีคนไปศึกษาดูงานที่แหล่งเรียนรู้ผะหญาล้านนาฯ.ถี่หน่อยจึงต้องรอต้อนรับแขก....แต่ก็แวะมาเขียนเป็นครั้งคราว..
ยังคิดถึงพวกเราทุกคนครับ..ขอให้ก้านกุ่งรุ่งเรืองไปไจ้ๆ เน้อหมู่เฮา..
ด้วยความปรารถนาดีจากลุงหนาน....พรหมมา
สวัสดีครับลุงหนาน
ผมคนเจียงฮายขอ
ฝากเนื้อฝากตั๋วตวยเน้อครับ
สวัสดีครับหนุ่มเจียงฮาย......
ยินดีครับที่จะได้ฮู้จักกั๋น....
หากไปเจียงใหม่แว่ได้ครับที่แหล่งเรียนรู้ผะหญาล้านนาสวนชาปิ้งหินไฟ..ตามที่อยู่ด้านขวามือบล็อคนี้ครับ...
ด้วยความปรารถนาดีจากลุงหนาน.....พรหมมา
เยาวลักษณ์ เคลือบมาศ
ถ้าเอาหลองข้าวเก่ามาแป๋งใหม่เป็นบ้านอยู่อาศัย จะเป็นใดพ่องเจ๊า ขึดก่อ และขึดอย่างใด มีวิธีแก้ขึดอย่างใดพ่องเจ๊า ขอรบก๋วนตอบตาง e-mail เน้อเจ๊า ขอบคุณจั๊ดนักเจ๊า
ตอบอิหล้า..เยาวลักษณ์.. กว่าจะมาตอบก็ถ้าจะช้าไปซะหน่อยเน้อ...ลุงปิ๊กมาบ้านไล่ผ่อเวบ..หันว่ามีจำนวนเลขเพิ่มขึ้นก็เลยแว่เข้ามา.. เรื่องก๋ารเอาหลองเข้ามาแป๋งบ้านเฮือนนั้น ในต๋าราขึ้ดเปิ้นว่า มันบ่เหมาะ เหตุว่า หลองข้าวเป๋นสิ่งที่เก็บข้าวของมีคุณแก่เจ้าของนักแหล่.... บ่ควรจะเอาไม้หลองข้าวมาแป๋งเฮือน อีกอย่างคือว่า มันมีกาย(คาย)ฝุ่นจากข้าวสะสมอยู่อาจจะทำหื้อคนเกิดอาการแพ้ฝุ่นผงต่างๆจากข้าวมีเชื้อโรคสะสม...หรืออย่างน้อยๆ ก็ทำหื้อเฮาเกิดความสงสัย เกิดความบ่ค่อยมั่นใจ๋ในการอยู่อาศัยมันอิกคะหลิ้กสงสัยซะน่อยๆอยู่รำไปนั่นและ... คนบ่ะเก่าเปิ้นว่า "บ่ดีเอาไม้หลองข้าวมาแป๋งเฮือน ... บ่ดีเอาไม้เฮือนไปแป๋งหลองข้าว" เพราะก๋ารใช้ขนาดไม้เฮือนกับไม้หลองข้าวมันบ่เท่ากั๋นต้องตัดทิ้งตัดขว้างทำหื้อสิ้นเปลือง...
เท่าที่ผ่านๆมาลุงบ่หันไผแป๋งซักกำเตื้อก็เลยบ่ฮู้ว่าจะแก้อย่างใดครับ...
แต่ก็เชื่อในเรื่องของการสวดมนต์ในการขึ้นบ้านใหม่อยู่หากมีพิธีขึ้นบ้านใหม่นิมนต์พระมาสวดก็คงจะสบายใจ๋ได้ครับ..
ที่สำคัญหากอยู่แล้วสบายใจ๋บ่มีเภทภัยใดๆก็ถือว่าเป๋นสุขครับ..ใจเป๋นใหญ่ ใจ๋เป๋นประธาน หากใจ๋เป๋นสุขก็ดีแล้วครับ....
ขออนุโมทนาในก๋ารอยู่บ้านใหม่ครับ...โชคดีครับ
ด้วยความปรารถนาดีจากลุงหนาน...พรหมมา
ผมอ่านหนังสือ "ขึดในล้านนา" แล้ว ผมมีความรู้สึกว่าชีวิตคนเรานี้แทบจะทำอะไรไม่ได้เลย ยิ่งไปอ่านขึดของคนไตผสมเข้าไปอีก ยิ่งไปใหญ่ ก็เลยมีความคิดว่า หากหลีกเลี่ยงการกระทำที่ ขึดไม่ได้ ก็ต้องเตรียมทางหนีทีไล่ (ทางแก้) ถ้าเป็นตำราไตจะกล่าวไว้ถึงทางแก้ทั้งหมด แต่ของคนเมืองไม่มี ต้องไปหาสะหล่าช่วยแก้ไขให้ ผมจะเล่าให้ฟังเรื่องจริงเรื่องหนึ่ง
ลุงป่อเป็นคนแม่ฮ่องสอน ลาออกงานหอบเงินไปสร้างบ้านที่เชียงใหม่ ขึ้นบ้านใหม่ได้ไม่เกิน 7 วันต้องมาเสียชีวิตแบบปัจจุบันทันด่วนทั้งๆที่ร่างกายยังแข็งแรง ลูกหลานสงสัยจึงสืบค้นหาความจริง ทราบว่าเสาบ้าน 2 ต้น เขาล่องน้ำปิงลงมาทับคนล่องตาย 2 คน เมื่อทราบเช่นนั้นเขาจึงรื้อเสานั้นทิ้งไป
เรื่องนี้เรื่องจริง
อาจารย์เก
ไหว้สาท่านอาจารย์เกครับ..
เรื่องขึดคือข้อห้ามไม่เอาสิ่งที่มีอาถรรพ์..มีเสนียดจัญไรหรือมีตำหนิมาทำเรือนอยู่จะทำให้เกิดความเสียขวัญหรือเสียหายอยู่ไม่สุข..แต่ก็มีข้อแก้ไขตามตำราครับ..
ด้วยความปรารถนาดีจากลุงหนาน...พรหมมา
มีข้อมูลของ พิธีส่งขึดบ้างมั้ยคะ
อยากทราบว่าจะหาหนังสือเรื่องขึดได้ที่ไหนบ้างในจังหวัดลำพูน
ขึด มีทั้งหมดกี่แบบ
คนขึด.......ไปตางใด ฝนก่อบ่อตกใส่ หรือ ไปอยู่ที่ใดฝนไม่ตก....จะมีวิธีแก้คนขึด...ยังงัยครับ