เรียนรู้ปุ๋ยธรรมชาติ...ใช้เพื่อที่จะไม่ใช้

พอพูดถึงดินดีที่ดี ก็อดไม่ได้ที่จะชวนคุยเรื่องนักเรียนชาวนา ที่ได้ร่วมกันเรียนรู้เพื่อจะสร้างปุ๋ยธรรมชาติไว้ใช้เอง  ปุ๋ยธรรมชาติที่ว่านี้ได้มาจากวัสดุธรรมชาติที่มีอยู่ในท้องถิ่นแถวๆบ้าน  แถวๆนาบ้านเรานี่เอง   เพราะเป็นวัสดุที่หาได้ง่าย  นำสิ่งที่เหลือทิ้งมาทำให้เกิดประโยชน์อนันต์  ถือเป็นการประหยัดต้นทุนด้วย...เคล็ดลับสำคัญของชาวนาคือ เราทำปุ๋ยธรรมชาติไว้ใช้ในวันนี้...เพื่อที่จะไม่ต้องใช้มันในแปลงนาอีกเลยในวันหน้า....อ่ะฮ้า...ชักสนใจแล้วสิ...งั้นตามมา

             วัสดุที่นักเรียนชาวนาเลือกใช้นั้นจะต้องคำนึงถึงธาตุอาหารของพืชที่มีอยู่ในวัสดุนั้นๆด้วย เพราะเราผ่านการเรียนรู้วิธีการเช็คคุณภาพดินกันแล้ว ดังนั้นนักเรียนชาวนาเค้าก็จะรู้กันเลยล่ะว่า จริงๆแล้วดินในแปลงนาของแต่ละคนเป้นอย่างไร ต้องบำรุงอย่างไร ทีนี้จะทำปุ๋ยขึ้นมาสักหน ก็ต้องเฟ้นหาวัตถุดิบที่จะช่วยเพิ่มธาตุอาหารที่ขาดไปให้กับดิน เรียกว่า "รักษาอาการได้ถูกจุดเลยล่ะ" เพราะบางคนพอตรวจเช็คแล้ว ดินในพื้นที่มีสภาพที่ถือว่าสมบูรณ์ก็ไม่มีความจำเป้นที่จะต้องเร่งใส่ปุ๋ยอีก หลักคิดแค่นี้ นักเรียนชาวนาเค้าซึ้งใจกันหมดแล้ว ดังนั้น ถ้ายังจะพอมีนักเรียนที่ยังทำใจไม่ได้ ยังไงๆก็ขอให้มีปุ๋ยหมักไว้ในครอบครอง เค้าก็จะมีหลักคิดที่ถือเป็นหลักสำคัญในการทำปุ๋ยหมักอินทรีย์ กล่าวคือ นักเรียนชาวนาต้องเข้าใจว่า วัตถุดิบที่นำมาใช้แต่ละอย่างนั้น มีความหมายอย่างไรบ้าง เช่น

             (1)  จุลินทรีย์ที่ทำหน้าที่ในการย่อยสลาย  มาจากน้ำจุลินทรีย์ที่มีการเลี้ยงไว้หรือมาจากหัวเชื้อดินดีที่มาจากป่ามีเชื้อจุลินทรีย์อาศัยอยู่

             (2)  รำละเอียดและกากน้ำตาล  เพื่อเป็นอาหารให้กับเชื้อจุลินทรีย์ในระยะแรกๆ  ทั้งนี้ก็เพื่อที่จะทำการขยายจำนวนให้ได้มากๆ  และเพื่อย่อยซากอินทรีย์วัตถุได้รวดเร็วขึ้น

             (3)  วัสดุอินทรีย์  ได้แก่  เศษใบไม้  ฟางข้าว   แกลบดิบ  แกลบดำ  กากอ้อย  ผักตบชวา  เป็นต้น  เพราะวัสดุจำพวกนี้จะช่วยในด้านการปรับโครงสร้างของดินให้ดีขึ้น  และยังช่วยให้ธาตุอาหารแก่พืชเช่นกัน

             (4)  มูลสัตว์ต่างๆ  เช่น  มูลไก่  มูลวัว  มูลควาย  เป็นต้น  เพราะวัสดุจำพวกนี้มีธาตุอาหารพืชจำพวกไนโตรเจน (N)  สูง

             สูตรปุ๋ยหมักอินทรีย์ที่ใช้กันในไร่นามีสูตรเข้มข้นในขนาดของกองปุ๋ยขนาด  1  ตัน  นั้น  มีอัตราส่วนดังนี้

             (1)  หัวเชื้อดินดี         1  ส่วน  (ปุ๋ยหมักอินทรีย์ที่มีอยู่)

             (2)  รำละเอียด           2   ส่วน                               

             (3)  วัสดุอินทรีย์        4  ส่วน

             (4)  มูลสัตว์                 8  ส่วน                

             ทั้งนี้  นักเรียนชาวนาสามารถปรับปรุงธาตุอาหารในปุ๋ยหมักได้ด้วยตนเอง  โดยเลือกใช้วัสดุที่มีธาตุอาหารที่สูง  ธาตุอาหารหลักที่มีอยู่ในปุ๋ยคอกประเภทต่างๆ  1  กิโลกรัมต่อปุ๋ยคอก  100 กิโลกรัม

ในการทำปุ๋ยหมักควรคำนึงถึงสัดส่วนของคาร์บอนและไนโตรเจนที่เหมาะสมต่อการเจริญของจุลินทรีย์  คือ  คาร์บอน  30  ส่วน  ต่อไนโตรเจน  1  ส่วน  (C : N  =  30 : 1)  ถ้าในกองปุ๋ยหมักมีไนโตรเจนมากกว่าที่จุลินทรีย์นำไปใช้  จะทำให้การยึดติดกันของอินทรีย์สารไม่แน่นพอ    ไนโตรเจนส่วนที่เหลือก็จะสูญเสียไปในรูปของแก๊สแอมโมเนียหรือถูกชะล้างไปจากกองปุ๋ย  ทำให้คุณภาพของปุ๋ยหมักต่ำลง  และถ้าใช้ไนโตรเจนในอัตราที่ต่ำเกินไป  ไนโตรเจนก็จะไม่เพียงพอสำหรับการเจริญเติบโตของจุลินทรีย์  ทำให้กองปุ๋ยหมักไม่ร้อนต้องใช้เวลานาน

             การคำนวณอัตราส่วนของไนโตรเจนและคาร์บอน  สามารถใช้หลักง่ายๆ  หากใช้วัสดุทำปุ๋ยหมักจำพวกมูลสัตว์  (มีไนโตรเจนสูง)  ผสมกับเศษเหลือของพืช  อย่างเช่น  หญ้า  ฟาง  และวัชพืช   ควรใช้ เศษพืช  75 %  และใช้มูลสัตว์  25 %  ของปริมาตรกองปุ๋ย

             ฟางข้าวก็เป็นอินทรียวัตถุที่มีอยู่ในแปลงนาที่ไม่ต้องไปซื้อที่ไหน  เพียงแต่ไม่เผาฟางทิ้ง  ก็จะได้อินทรียวัตถุที่มีธาตุอาหารจำนวนมาก  ฟางข้าว  1  ตัน  เมื่อหมักแล้วจะได้ธาตุอาหารหลักและธาตุรองดังนี้

             -  ไนโตรเจน              6.0   กิโลกรัม

             -  ฟอสฟอรัส             1.4   กิโลกรัม

             -  โพแทสเซียม        17.0   กิโลกรัม

             -  แคลเซียม                1.2   กิโลกรัม

             -  แมกนีเซียม             1.3   กิโลกรัม

             -  ซิลิก้า                     50.0   กิโลกรัม 

             นอกจากนี้  ยังมีปัจจัยที่มีผลต่อขบวนการย่อยอินทรียวัตถุของจุลินทรีย์  ได้แก่

             (1)  ชนิดของวัตถุดิบ  วัตถุดิบที่มีปริมาณของเซลลูโลสที่เป็นโพลิเมอร์ที่ใหญ่  อันได้แก่  ฟางข้าว  แกลบ  ชานอ้อย  ขุยมะพร้าว  ต้นและตอซังข้าวโพด  เป็นต้น  จะย่อยสลายยากกว่าวัตถุดิบที่องค์ประกอบเป็นโพลีแซคคาไรด์  เช่น  ผักตบชวา  ต้นกล้วย  ใบตอง  ใบพืชตระกูลถั่ว  เหล่านี้จะเป็นวัตถุดิบที่ย่อยสลายง่าย

             (2)  ความชื้น  จุลินทรีย์ส่วนใหญ่จะเจริญได้ดีในสภาพของความชื้นในระหว่าง  50 – 70  %  หากความชื้นต่ำกว่า  20 %   การย่อยและการเจริญเติบโตขยายพันธุ์ของจุลินทรีย์จะหยุด  แต่อย่างไรก็ตามในสภาพที่ความชื้นสูงเกินไป  จะทำให้เกิดสภาพของการขาดอากาศทำให้จุลินทรีย์ที่ต้องการอากาศไม่สามารถจะดำรงอยู่และขยายพันธุ์ได้เช่นเดียวกัน

             (3)  อากาศและการถ่ายเท  สำหรับกระบวนการย่อยอินทรียวัตถุจะเกี่ยวข้องกับจุลินทรีย์ที่ต้องการอากาศเป็นส่วนใหญ่   ในระหว่างการย่อยอินทรียวัตถุในกองปุ๋ยหมักควรต้องมีการกลับกองให้เกิดการถ่ายเทอากาศ  เพื่อให้จุลินทรีย์ที่ต้องการอากาศได้มีการขยายพันธุ์มากขึ้น

             (4)  อุณหภูมิ  การหมักจะมีอุณหภูมิอยู่ระหว่าง  20 - 400  องศา  ความร้อนจะสะสมขึ้นเรื่อยๆ ในกอง  โดยเฉพาะส่วนที่ลึกที่สุดจะเป็นจุดที่สะสมความร้อนมากที่สุด  ในสภาพที่สูงเกิน  70  องศา  กิจกรรมการย่อยสลายของจุลินทรีย์จะไม่เกิดขึ้น  จุลินทรีย์ส่วนใหญ่และสิ่งมีชีวิตอื่นๆจะตาย 

             (5)  ความเป็นกรดเป็นด่าง  ในระหว่างขบวนการย่อยอินทรียวัตถุของของจุลินทรีย์ในระยะแรกจะมีกรดอินทรีย์เกิดขึ้น  ค่าความเป็นกรดจะอยู่ระหว่าง  4.5 – 5.5  แต่เมื่อขบวนการย่อยเกิดขึ้นต่อไป  อุณหภูมิสูงขึ้นจะทำให้ค่าความเป็นกรดลดลงตามลำดับ  ปุ๋ยหมักจะมีค่า  pH  ไปสูความเป็นกลาง  pH  7.0  หรืออาจเป็นด่างเล็กน้อย  ค่า  pH  ประมาณ  7.5  เมื่อใสปุ๋ยหมักลงไปในดินจะช่วยเน้นตัวปรับสภาพความเป็นกรดด่างของดินได้อย่างดี

                เมื่อได้เรียนรู้เรื่องราวของปุ๋ยธรรมชาติกันแล้ว  สำหรับนักเรียนชาวนาวัดดาวแล้ว  เรื่อง   กิจกรรมกองทุนปุ๋ยหมักชีวภาพได้เดินหน้ามาหลายก้าวแล้ว  โดยมีการเปิดระดมทุนจากกลุ่มนักเรียนชาวนาที่เข้าร่วมโครงการ  43  คน  ให้ถือกันคนละ  1  หุ้น  ได้เงินสมทบทั้งหมด  4,500  บาท  นอกจากนี้ยังได้รับงบประมาณสนับสนุนจากองค์กรต่างๆ  จำนวน  30,000  บาท  ผู้ใหญ่ใจดีหลายท่านร่วมกัน  ได้แก่  Canada  Fund  มูลนิธิข้าวขวัญ  โครงการเสริมสร้างการเรียนรู้เพื่อชุมชนเป็นสุขภาคกลาง  (สรส.)  สถาบันส่งเสริมการจัดการความรู้เพื่อสังคม  (สคส.)  กลุ่มเกษตรปลอดสารเคมีตำบลวัดดาว  องค์การบริหารส่วนตำบลวัดดาว  (อำเภอบางปลาม้า  จังหวัดสุพรรณบุรี)

             ส่วนผสมที่นักเรียนชาวนาวัดดาวใช้  ได้แก่

             -  ขี้เค้ก  (ขี้ตะกอนจากโรงงานน้ำตาล)  120  ตัน 

             -  มูลวัว  32  ตัน

             -  แกลบดิบ  60  ตัน

             -  หัวเชื้อจุลินทรีย์  100  ลิตร

นักเรียนชาวนาได้กองปุ๋ยหมักชีวภาพประมาณ  67.5  ตัน  และสามารถจำหน่ายให้แก่สมาชิกในกลุ่มได้ประมาณคนละ  1  ตันครึ่ง  เป็นโควต้าที่ได้ตกลงกันภายในกลุ่ม  โดยกำหนดจำหน่ายตันละ  500  บาท  แล้วนำเงินรายได้ไปใช้หมุนเวียนภายในกลุ่ม  ได้เงินจำนวน  50,625  บาท  และได้กำไรหลังหักต้นทุนแล้ว  16,125  บาท

แต่สิ่งที่ได้มากกว่าเงินและกำไร  นั่นก็คือ  ความรู้ที่ติดตัวนักเรียนชาวนาทุกคน  กล่าวได้ว่านักเรียนชาวนาทุกคนได้เข้าใจเรื่องการปรับปรุงบำรุงดิน  รู้จักการผลิตปุ๋ยธรรมชาติ  อันส่งผลช่วยลดต้นทุนทางการผลิต  การหันมาใช้ปุ๋ยธรรมชาติแทนการใช้ปุ๋ยเคมีในนาข้าว  กิจกรรมการเรียนรู้และปฏิบัติจริง  ยังช่วยทำให้มีการส่งเสริมและสนับสนุนการใช้วัสดุที่มีอยู่ในท้องถิ่นมาใช้ให้เกิดประโยชน์สูงสุดเพื่อการทำปุ๋ย  นอกจากนี้สิ่งที่ทุกคนได้รับและถือว่าเป็นสิ่งที่สำคัญของชุมชน  คือ  ความสามัคคีของนักเรียนชาวนาที่ได้ร่วมกันทำงานอย่างมีกระบวนการและด้วยความเข้มแข็ง  อันเป็นแนวทางการพัฒนาชุมชนอย่างยั่งยืน  อันเป็นก้าวสู่ชุมชนชาวนาในระบบเกษตรอินทรีย์