ดอกบัว มีมากมายหลายชนิด เช่น บัวแดง บัวขาว บัวขาบ บัวสาย บัวหลวง... ในภาษาบาลีก็มีหลายสิบศัพท์ที่เป็นชื่อของดอกบัว และหลายศัพท์คนไทยก็รู้จักดี เช่น อุบล ปทุม บุณฑริก กชกร โกมุท ...วันนี้ จะนำนิทานว่าด้วยศัพท์ว่า ปทุม มาเล่าให้อ่าน...
ปทุม ตามศัพท์ก็แปลได้หลายนัย... ส่วนนัยที่มีนิทาน ปทุม แปลว่า ต้นไม้ต้นแรก ต้นไม้แรกเริ่ม หรือ ต้นไม้เก่าแก่ ก็พอได้ ... โดย ป.ปลา แทนคำว่า เริ่มแรก (ปฐม) หรือ เก่าแก่ (โปราณ) ผสมกับ ทุโม ซึ่งแปลว่า ต้นไม้ (ป+ทุโม = ปทุโม)
วจนัตถะ ปฐโม วา ปุราโณ วา ทุโมติ ปทุโม ต้นไม้ เริ่มแรก หรือเก่าแก่ ดังนั้น ชื่อว่า ปทุม (ต้นไม้เริ่มแรก หรือต้นไม้เก่าแก่)
มีนิทานว่า ครั้นแรกปฐมกัปป์นั้น มีแต่น้ำแผ่ปกคลุมทั่วไป ไม่มีผืนแผ่นดิน... ต่อมาที่แผ่นผืนน้ำก็มีต้นไม้ชนิดแรกเกิดขึ้น (ปทุม) เทพชั้นอาภัสรพรหมก็ลงมาเพื่อจะชมว่าต้นไม้เริ่มแรกนี้จะออกดอกเท่าไหร่ เพราะถ้ามีดอกจำนวนเท่าไหร่ นั่นคือ จะมีพระโพธิสัตว์มาตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าเท่านั้นพระองค์ ...ในกัปป์นี้ มีดอกไม้เกิดขึ้น ๕ ดอก ชาวเทพอาภัสสรพรหมก็บอกว่า กัปป์นี้ เจริญหนอ ดังนั้น กัปป์นี้จึงชื่อว่า ภัทรกัปป์ (กัปป์เจริญ) ...
ต่อมาน้ำก็ค่อยๆ แห้งลง...เกิดมีแผ่นดินบางๆ ลอยไปทั่วผืนผิวน้ำเรียกว่า ง้วนดิน....เหล่าเทพก็ลองชิมดู รู้สึกติดใจ ...ต่อมาน้ำบางส่วนก็ค่อยๆ แห้งลงไปอีกเกิด เกลือดิน ...เหล่าเทพก็ชิมต่อไปเพราะติดใจในรสชาดเสียแล้ว ...ต่อมาน้ำก็แห้งกลายเป็นดินบางส่วน...เหล่าเทพก็ชิม เกล็ดดิน ....(นิทานยังยาว ค่อยอ่านตอนต่อไป...)
หมายเหตุ
ดอกบัว ใช้อุปมาหลายสิ่งหลายอย่าง ซึ่งบางเรื่องก็ติดมาจากวรรณคดีทางบาลีสันสกฤต เช่น
ก้านบัวบอกลึกตื้น ชลธาร
มารยาทส่อสันดาน ชาติเชื้อ ฯ
นี้ เป็น โคลงโลกนิติ จำแค่นี้แหละ (5 55)...ที่จำได้ก็มี เช่น กวีท่านแต่งไว้เป็นข้อเปรียบเทียบว่า
บัวเกิดแต่ตมหล่มโสโครก ยังอวดโลกชูดอกออกสล้าง
คนต่ำศักดิ์รักดีย่อมมีทาง ดูเยี่ยงอย่างดอกบัวกลัวอะไรฯ
ครูบาลีท่านบอกไว้ก็มีอยู่บทหนึ่งว่า ถูกสัตว์เจาะไช กิมิชาติกินใบ ต้องภัยเพราะแรงลม กินนรีเด็ดดม น้ำและเปลือกตมไม่เพียงพอ นี้คือธรรมชาติของดอกบัวที่ไม่สามารถผลิบานได้ ซึ่งเปรียบเทียบกับคนที่ไม่ประสบความสำเร็จเพราะสาเหตุ ๕ อย่าง ดังต่อไปนี้
๑. ถูกสัตว์เจาะไช หมายถึง มีโรคภายในร่างกาย หรือโรคประจำตัว
๒. กิมิชาติกินใบ (กิมิชาติ แปลว่า หนอน) หมายถึง มีอวัยวะไม่สมประกอบ
๓. ต้องภัยเพราะแรงลม หมายถึง ถูกลมปากของคนพูดนินทาหรือสรรเสริญเกินไป ทำให้เปลี่ยนแปลงไปได้ (ถ้าบัวก็คือก้านหัก)
๔.กินนรีเด็ดดม หมายถึง ถูกเพศตรงข้ามมาติดพันแล้วเสียทีติดตามเค้าไป (คล้ายกับบัวที่ไม่ทันบานก็มีใครมาเด็ดไปเสียก่อน)
๕. น้ำและเปลือกตมไม่เพียงพอ หมายถึง มีบุญบารมีน้อย วาสนาไม่ถึง (คล้ายๆ กับบัวที่ขาดน้ำขาดปุ๋ย)