อาจารยสุวิทยธีรศาศวัต ภาควิชาประวัติศาสตรและโบราณคดีคณะมนุษยศาสตรและสังคมศาสตรมหาวิทยาลัยขอนแกนได
เขียนไวอยางนาสนใจเกี่ยวกับหมอลําโสภา พลตรีกบฏผูมีบุญอีสาน แหงบานสาวะถี
กบฏหมอลําโสภา พลตรีพ.ศ. ๒๔๘๓ (รัชกาลที่๘) อีกหนึ่งตํานานของสาวะถีคําทํานายทานกอนโดนขอหากบฎ
ที่เคยไดยินจากคนเฒาคนแกเลาใหฟงที่พอจําได
มาปงเขา เสาออกดอก งอศอกคุยกัน เร็วกวามาซายามซาฮายกวาเกวียน หัวดําออกกอนหัวดอนตามหลัง ผูหญิงหาผัวคือ
เจาหัวหาเงิน มารบแมนลูก ขาวปลูกบงอก พายเรือในนํ้าขาวหมา เอาไมตอยบักเขือเฮือนบมีซาน หลานบมีพอแมผัวเมียสิบ
พอหนา สิบพอคายกมือไหวพอนา
กบฏผูมีบุญอีสาน ๒๔๔๔๔๕ เกิดขึ้นเพราะราษฎรไมพอใจการเก็บภาษีสวยจากชายฉกรรจคนละ ๔ บาท มิหนําซํ้ามาเกิดภัย
แลงติดตอกัน ๒๓ ปสวนขุนนางทองถิ่นไมพอใจการปฏิรูปการปกครองที่เอาอํานาจไปจากพวกเขาแลวยังเอาผลประโยชน
คือ ภาษีที่เขาเคยไดสวนแบงมากไปจากพวกเขาดวย ประกอบกับการคุกคามจากฝรั่งเศส ทําใหไทยตองเสียดินแดนฝงซาย
ไปทั้งหมด และเสียอธิปไตยบางสวนในเขต ๒๕ กิโลเมตร แลวยังมีขาวลือวา ฝรั่งเขามายึดกรุงเทพฯ พวกกบฏไดใชวิธีการ
ขยายความเชื่อ เพื่อเพิ่มจํานวนผูเขารวมกระบวนการหลายอยาง ทั้งใชหมอลํา การบอกตอ แตที่นาทึ่งมาก การใช"จดหมาย
ลูกโซ" คัดลอก "คําพยากรณ" ตอๆ กันไป ทําใหกบฏขยายตัวอยางกวางขวางถึง ๑๓ จังหวัด แตดวยอาวุธที่ทันสมัยกวา
ของรัฐบาลไทยจึงสามารถปราบปรามลงอยางรวดเร็ว ภายใน ๒ เดือน โดยฝายรัฐบาลสูญเสียกําลังเพียงเล็กนอย
หลังกบฏครั้งนั้นรัฐบาลไทยไดใหความสนใจในการพัฒนาภาคอีสาน โดยเริ่มจากการปฏิรูปการศึกษา พัฒนาการเกษตร และ
สรางตํารวจภูธรขึ้นเปนแหงแรกของประเทศไทย
แตกบฏผูมีบุญอีสานที่ขยายความเชื่อไดกวางขวางที่สุดคือ กบฏผูมีบุญอีสาน พ.ศ. ๒๔๔๔๔๕ โดยมีผูตั้งตัวเปน "ผูมีบุญ"
ถึง ๖๐ คน กระจายอยูถึง ๑๓ จังหวัด คือ อุบลราชธานี๑๔ คน ศรีสะเกษ ๑๒ คน มหาสารคาม ๑๐ คน นครราชสีมา ๕ คน
กาฬสินธุสุรินทรจังหวัดละ ๔ คน รอยเอ็ด สกลนคร จังหวัดละ ๓ คน ขอนแกน นครพนม อุดรธานีชัยภูมิและบุรีรัมย
จังหวัดละ ๑ คน(๑) เพราะเหตุใดการกบฏจึงขยายออกไปทั้งเกือบทุกจังหวัดของภาคอีสาน มากกวากบฏผีบุญทุกครั้ง พวก
กบฏผูมีบุญนาจะมีวิธีการขยายความเชื่อเพื่อถึงคนเขามารวมใหมากที่สุด จึงเปนประเด็นที่นาสนใจซึ่งผูเขียนจะเนนใน
บทความ แตเพื่อใหผูอานเขาใจภาพรวมของกบฏผูมีบุญครั้งนี้ทั้งหมดจึงจะกลาวถึงความหมายของกบฏผูมีบุญ สาเหตุของ
การกบฏ เปาหมายของกบฏ การปราบปรามของทางการ และผลของกบฏครั้งนี้โดยใน ๕ ประเด็นหลังจะกลาวพอสังเขป
สาเหตุของกบฏผูมีบุญอีสาน พ.ศ. ๒๔๔๔๔๕
สาเหตุของกบฏผูมีบุญครั้งนี้มิไดเกิดจากสาเหตุเดียว แตเกิดจากสาเหตุหลายอยางประกอบกัน จากเอกสารเปนจํานวนมาก
พอสรุปไดดังนี้
๑. สาเหตุทางการเมือง อาจจําแนกได๒ ประการ คือ การเมืองภายนอกประเทศ ไดแกการขยายอํานาจอยางนากลัวของ
จักรวรรดินิยมฝรั่งเศสสูอินโดจีน ยึดเวียดนามใตไปปกครอง ตอมาก็เขามายึดเขมรซึ่งเปนประเทศราชของไทยในปลายสมัย
รัชกาลที่๔ (๒๔๑๐) ตอมาก็ยึดสิบสองจุไทยในพ.ศ. ๒๔๓๑ สมัยรัชกาลที่๕ และที่รุนแรงมากคือ ยึดฝงซายแมนํ้าโขง (คือ
ประเทศลาวในปจจุบัน) ใน พ.ศ. ๒๔๓๖ หลังจากนั้นจากชองโหวของสนธิสัญญาไทยฝรั่งเศส ฉบับ ๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๓๖
ซึ่งฝรั่งเศสสรางขึ้น เพื่อจงใจที่จะขยายอํานาจเขามาในภาคอีสาน ทําใหไทยไมสามารถมีกําลังทหารในเขตรัศมี ๒๕
กิโลเมตรทางฝงขวา แมกระทั่งจะเก็บภาษีในพื้นที่ดังกลาวก็ไมได(๓) นอกจากนี้ขาราชการฝรั่งเศสและเอเยนตฝรั่งเศสยังใช
กําลังขมเหงคนไทยและขาราชการไทยในภาคอีสานที่อยูในเขต ๒๕ กิโลเมตรดวย ตอมาก็เกิดขาวลือวา "ผูมีบุญจะมาแต
ตะวันออก เจาเกาหมดอํานาจ ศาสนาก็สิ้นแลว...บัดนี้ฝรั่งเศสเขาไปเต็มกรุงเทพฯ แลว กรุงจะเสียแกฝรั่งเศสแลว"(๔)
อํานาจที่ถดถอยลงของรัฐบาลไทยในสายตาของชาวอีสานจึงเห็นเปนโอกาสที่จะรวมพลังกันตอตานจึงไดเกิดขึ้น
สวนประเด็นสาเหตุจากภายในก็คือ การปฏิรูปการปกครองของรัชกาลที่๕ เพื่อใหระบบการปกครองกระชับ สวนกลางสามารถ
ควบคุมหัวเมืองไดเต็มที่โดยการสงขาหลวงใหญและขาราชการเปนจํานวนมากมาทํางานในภาคอีสาน ทําใหขุนนางทองถิ่น
ไมพอใจ ยิ่งสวนกลางสงคนมาเก็บภาษีตางๆ โดยตรง ยิ่งทําใหขุนนางทองถิ่นไมพอใจยิ่งขึ้น เพราะผลประโยชนที่เคยไดรับ
ลดลงมาก เชน ภาษีสวย หรือเรียกในตอนนั้นวา "เงินขาราชการ" ซึ่งชายฉกรรจอีสานจะตองเสียคนละ ๔ บาท ขุนนางทอง
ิ่น ๗๘ ตําแหนง ไดรับรวมกันเพียง ๕๕ สตางคหรือรอยละ ๑๓.๖๗ เทานั้น สวนกลางไดรับถึง ๓.๔๕ บาท หรือรอยละ
๘๖.๓๓(๕)
๒. สาเหตุดานสังคมเศรษฐกิจ ประเด็นที่สรางความเดือดรอนใหกับชาวอีสานเปนอันมาก คือ ภาษีสวยหรือเงินขาราชการที่
เก็บจากชายฉกรรจคนละ ๔ บาท (มูลคาปจจุบันประมาณ ๓,๕๐๐๔๐๐๐ บาท) ที่เดือดรอนเพราะคนอีสานสมัยนั้นเกือบ
ทั้งหมดมีชีวิตอยูไดโดยไมตองใชเงิน เพราะผลิตปจจัยสี่ไดเอง อยูในระบบเศรษฐกิจแบบพอเพียง มีแตคนที่อยูในเมืองซึ่งมี
จํานวนนอยมากที่ตองใชเงิน ชายฉกรรจอีสานในชนบทจึงลําบากมากในการหาเงินมาเสียภาษีสวย ๔ บาท เชน ผูเฒาคน
หนึ่งอายุเกือบ ๑๐๐ ปใหสัมภาษณผูเขียนเมื่อ ๒๓ ปที่แลววา ทานตองหาบไก๑๖ ตัว เดินทาง ๑๔๐ กิโลเมตร จากอําเภอ
มัญจาคีรีเอาไปขายที่ตลาดเมืองโคราชตัวละ ๑ สลึง ไดเงินมาเสียภาษีสวย ๔ บาทดังกลาว สําหรับคนไมมีเงินเสียภาษีดัง
กลาวก็ถูกเกณฑไปทํางานโยธา ๑๕ วัน เชน ขุดสระนํ้า (เชน บึงผลาญชัย จังหวัดรอยเอ็ด) สรางถนน สนามบิน ถางหญา
ขางศาล เปนตน(๖) ประกอบกับชวงกอนเกิดกบฏผูมีบุญเกิดฝนแลงในมณฑลอีสานติดตอกัน ๒๓ ป(๗) ยิ่งเปนการซํ้าเติม
ความเดือดรอนใหกับชาวอีสาน เมื่อมีคนมาปลุกระดมในรูปหมอลํา ทําใหชาวอีสานเกิดความหวังวาจะมีชีวิตที่ดีขึ้น (นักการ
เมืองไทยปจจุบันก็ทําอยางนี้) จึงมีชาวอีสานเปนจํานวนมากเชื่อตาม บางสวนก็เขารวมกระบวนการไปเลย
เปาหมายของฝายกบฏผูมีบุญ
เมื่อพูดถึงเปาหมายของฝายกบฏตองพิจารณาวาเปาหมายของใคร เพราะฝายกบฏมีหลายกลุมและหลายระดับ หากพิจารณา
ในกลุมผูนํา อาจแบงได๓ กลุม กลาวคือ กลุมองคมั่นซึ่งเปนกลุมที่มีอํานาจมากที่สุด มีเขตอิทธิพลอยูในพื้นที่จังหวัด
อุบลราชธานีอํานาจเจริญ และบางสวนของมุกดาหารและลาวใตริมแมนํ้าโขงฝงซายในปจจุบัน กลุมนี้มีเปาหมายชัดเจนมาก
คือขับไลอํานาจของไทยออกไป โดยเฉพาะการยึดเมืองอุบลราชธานีศูนยกลางอํานาจของไทยในอีสานตะวันออกแลวตั้งรัฐ
ขึ้นมาใหมโดยจะใหองคมั่นปกครองอยูที่เวียงจันทนสมเด็จลุนวัดบานไชยปกครองที่อุบลราชธานีองคเล็ก (เหล็ก) บานหน
องซําปกครองที่หนองโสน (เมืองอยุธยา) องคพระบาทและองคคุธปกครองที่พระธาตุพนม(๘) สวนลาวใตดานฝงซายแมนํ้า
โขง ถาขับไลฝรั่งเศสออกไปไดองคแกวและองคกมมะดํา (ผูนําชาวขา) จะเปนผูปกครอง(๙)
คอเดียวกันครับ