อ้างถึง รู้เขารู้เรา ชีวิตและแง่คิดจาก "ต้นไม้" ของอาจารย์เม้ง ซึ่งตั้งประเด็นว่า สัตว์ร้ายที่เรานำมาเลี้ยงและฝึกจนเชื่องจัดว่านิพพานได้หรือไม่ ? ...ผู้เขียนจึงใคร่เสนอคำนี้ในโอกาสนี้...
นิพพาน เป็นศัพท์บาลีแท้ ซึ่งคนทั่วๆ ไป ก็รับรู้กันว่าหมายถึงจุดหมายสูงสุดของพระพุทธศาสนา ...ผู้เขียนขออัญเชิญคำอธิบายจากหนังสือพจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลธรรม ของพระพรหมคุณาภรณ์ (ประยุทธ์ ปยุตฺโต) ในหน้า ๑๒๕ มานำเสนอดังต่อไปนี้...
นิพพาน การดับกิเลสและกองทุกข์ เป็นโลกุตตรธรรม และเป็นจุดหมายสูงสุดในพระพุทธศาสนา ดู นิพพานธาตุ
นิพพานธาตุ ภาวะแห่งนิพพาน ; นิพพาน หรือ นิพพานธาตุ ๒ คือ สอุปาทิเสสนิพพาน ดับกิเลสมีเบญจขันธ์เหลือ ๑ อนุปาทิเสสนิพพาน ดับกิเลสไม่มีเบญจขันธ์เหลือ ๑
อันที่จริง คำที่ใช้เรียกสภาวะเป็นที่ดับกิเลสทำนองนี้ในวัฒนธรรมอินเดียมีมาก เช่น โมกษะ ไกวัลย์ วิโมกษ์ เป็นต้น ... ส่วนสาเหตุที่พระพุทธเจ้าทรงนำคำนี้มาใช้ทั่วไปในพระธรรมวินัยของพระองค์ มีเรื่องเล่าว่า ตอนที่พระองค์ยังไม่ได้ตรัสรู้ จะเสด็จออกบวชนั้น ได้ยินคาถาหนึ่งว่า
"นิพพุตา นูน สา มาตา
นิพพุโต นูน โส ปิตา
นิพพุตา นูน สา นารี
ยัสสายัง อีทิ โส ปติ"
รายละเอียดเรื่องนี้ ผู้สนใจลองอ่านดูใน http://www.soonphra.com/topic/bhudda/011.html?PHPSESSID=2baa01da395110a24895adad9ce2debd
.....
ว่าตามนักบาลี นิพพาน มาจาก นิ+วา+ ยุ ..โดย นิ เป็นอุปสัคแปลว่า ไม่มี ออก ปราศจาก... วา รากศัพท์ แปลว่า เป็นไป หรือร้อยกรอง... ส่วน ยุ เป็นปัจจัยตามหลักไวยากรณ์
วา ในความหมายว่า เป็นไป หมายถึงเป็นไปด้วยอำนาจบางสิ่งบางอย่างที่ชักนำ ชักจูงไป บางสิ่งบางอย่างนี้คือ ความทะยานอยาก นั่นเอง...
วา ในความหมายว่า ร้อยกรอง หมายถึงร้อยกรองจิตใจให้เป็นไปในความมีความเป็นบางสิ่งบางอย่าง เช่น มนุษย์ สัตว์ เทวดา ยักษ์... หรือเป็นคนดี เลว รวย จน ฉลาด โง่ ...เป็นต้น
นิ เป็นอุปสัคนำหน้ารากศัพท์ ซึ่งหมายถึง ไม่มี ออก หรือปราศจาก..
.นั่นคือ นิ อุปสัค จะทำหน้าที่สังหารความหมายของ วา รากศัพท์ (ตามธรรมดา อุปสัคนำหน้ารากศัพท์จะทำหน้าที่ ๓ อย่าง คือ สังหาร เบียดเบียน หรือคล้อยตาม รากศัพท์)
นิ (ไม่มี, ออก) + วา (เป็นไป, ร้อยกรอง) = นิพพาน คือ ไม่มีความเป็นไปด้วยอำนาจของบางสิ่งบางอย่างที่จะชักจูงไป... ออกไปจากบางสิ่งบางอย่างที่จะร้อยกรองจิตใจให้เป็นอย่างหนึ่งอย่างใด... ประมาณนี้
ว่าตามศัพท์ นิ + วา +ยุ = นิพพาน
แปลง ว. แหวนที่ วา เป็น พ.พาน จึงได้เป็น พา ...ดังนั้นจึงเป็น นิ + พา จึงเป็น นิพา ...แต่ นิพา ออกเสียงยาก จึงซ้อน พ.พาน เข้ามาอีกหนึ่งตัว เป็น นิพพา เพื่อออกเสียงได้ง่ายยิ่งขึ้น ... ส่วน ยุ ปัจจัย ข้างท้าย แปลงเป็น น. หนู นั่นคือเป็น นิพพา+น ...ดังนั้น จึงเป็น นิพพาน
นิพพาน ว่าโดยศัพท์จึงหมายถึง ธรรมชาติที่ไม่มีสิ่งชักจูงเพื่อความเป็นไป หรือธรรมชาติที่ปราศจากสิ่งที่จะมาร้อยกรองจิตใจไว้ได้ ....ซึ่งบางสิ่งบางอย่างที่ว่า นี้ คือ ตัณหา ความทะยานอยาก นั่นเอง...
อนึ่ง ศัพท์ว่า นิพพาน นี้ ด้วยความหมายที่งอกเงยขึ้นมาในภายหลัง (รุฬหิศัพท์) แปลว่า เย็น หรือ ดับ ก็ได้ ซึ่งผู้สนใจอาจค้นหาเพิ่มเติมได้ด้วยตนเอง..
สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ ทิฎฺฐธมฺมํ วิปสฺสามิ