การคิด เป็นความเงียบและเป็นนามธรรม หากไม่ทำให้ดังขึ้นก็ไม่มีใครได้ยิน และหากไม่วาดให้เป็นรูปก็จะไม่มีใครเห็น ทำอย่างไรให้ความคิดเป็นรูปธรรมขึ้นมา สามารถจับต้องได้ นำไปทำหรือปฏิบัติได้ ฉะนั้นในทุกครั้งที่มีโอกาสไปทำหน้าที่วิทยากรชุมชน ผมจึงเลือกใช้วิธีการเรียนรู้โดยกระบวนการกลุ่ม แม้จะมีเวลาเพียงเล็กน้อยก็จะทำ
และสิ่งหนึ่งที่จะพูดในทุกเวที คือ "คิดให้ดัง และวาดให้เป็นรูป" ไม่มีใคร (คิด) ผิดหรือถูก ขอให้ได้คิด แต่จะมีคนไม่ยอมคิด หรือคิดแต่ไม่ยอมพูด หรือคิดและพูดแต่ไม่เห็นภาพ อันหลังหลังนี้ฝึกได้ และกระบวนการกลุ่มจะช่วยได้ แต่ หากไม่ยอมคิด หรือคิดแต่ไม่ยอมพูด อันนี้กลุ่มก็ช่วยยาก ความหมายของการพูดของผมหมายถึงการเขียนออกมาก็ได้
สิ่งหนึ่งที่สำคัญมาก คือบรรยากาศของการประชุม จะทำให้เกิดการพูดหรือไม่ เช่นเป็นบรรยากาศที่มีการแบ่งคนออกเป็นกลุ่มตามระดับการศึกษา ตามฐานะทางสังคม ตามยศตำแหน่ง หรือคนในชุมชนกับคนนอก อย่างนี้เป็นต้น เอาเป็นว่าต้องหลีกเลี่ยง และละลายสภาพนี้ให้หมดก่อน นี่ที่เขียนบนพื้นฐานวิทยากรเองก็ต้องรู้และเข้าใจสภาพบรรยากาศให้ดี โดยเฉพาะอย่าลืมว่าวิทยากรชุมชน "ไม่ใช่คนเข้าไปครอบงำเขา" แต่เป็นคนที่เข้าไปอำนวยให้เกิดกระบวนการเรียนรู้กัน เกิดการคิด และช่วยให้เกิดเสียงดังของความคิดร่วม และช่วยให้เขาได้ร่วมกันวาดให้เป็นรูปขึ้นมา
