ชีวิตน้ำ ชีวิตป่า ชีวิตทาม ชีวิตคน : ระบบนิเวศและความเชื่อมโยงความรู้กับภูมิปัญญาท้องถิ่น

งานวิจัย คือ การเชื่อมโยง

จากขอบโค้งแม่น้ำมูลไหลโอบแผ่นดินที่ราบลุ่มป่าทามเป็นช่วงน้ำมูลไหลโค้งไปทางทิศเหนือและวกลงทางใต้ก่อนไหลไปทางทิศตะวันออกเข้าตัวเมืองระหว่างเมืองอุบลราชธานีกับตัวเมืองอำเภอวารินชำราบ ซึ่งเป็นพื้นที่ชุ่มน้ำไปตลอดทั้งสองฝั่งแม่น้ำ

เป็นพื้นที่ชุ่มน้ำที่มีความหลากหลายทางชีวภาพ เป็นแหล่งรวมของพืชและสัตว์น้ำนานาชนิด ผู้คนที่นี่เปรียบเทียบไว้ว่า เป็นดั่ง “มดลูก” ของตำบลหนองกินเพลที่จะก่อเกิดสิ่งมีชีวิตต่างๆเชื่อมโยงเป็นระบบนิเวศที่สมบูรณ์

จากลักษณะพื้นที่ด้านภูมิศาสตร์ ที่เป็นที่เนินป่าชุมชนขนาดใหญ่ คือ ป่าดอนปู่ตา ป่าช้าสาธารณะประโยชน์ สำนักสงฆ์สายวัดป่าหนองป่าพง รวมกันเป็นป่าผืนใหญ่ซึ่งอยู่ทางด้านทิศใต้ แล้วลาดลุ่มเป็นป่าบุ่งป่าทามผืนใหญ่บริเวณตรงกลางและพื้นที่ริมฝั่งแม่น้ำมูลทางด้านทิศเหนือ เป็นเหมือนอ้อมกอดของแม่น้ำมูล เป็นผืนดินขนาดใหญ่อยู่ตรงกลางของตำบลหนองกินเพล มีน้ำซับไหลซึมจากป่าชุมชนดังกล่าว ตลอดทั้งปี ลงสู่กุด หนอง ในป่าทามผืนใหญ่ และจะพื้นที่เนินเล็กๆริมฝั่งแม่น้ำมูล ซึ่งเป็นที่ตั้งสำหรับบ้านเรือนของบ้านหนองกินเพล บ้านกุดชุม และบ้านคูสว่าง

ซึ่งมีประวัติศาสตร์การตั้งถิ่นฐานที่สอดคล้องกับการประกอบอาชีพ คือ การหาปลา ทำการประมงในลำน้ำมูล ในฤดูฝนช่วงน้ำหลากจากแม่น้ำมูลจะเอ่อเข้าไปในป่าทาม จึงเป็นที่เก็บน้ำจำนวนมหาศาลก่อนที่น้ำจะไหลเข้าไปท่วมตัวเมือง

ความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทาม ที่มีลักษณะพิเศษ คือ เป็นป่าสะเทิ้นน้ำสะเทิ้นบก เมื่อถึงฤดูฝน น้ำจากลำน้ำมูลจะหลากเข้าท่วมพื้นที่ราบลุ่ม เรียกลักษณะของระบบนิเวศน์นี้ว่า ป่าบุ่งป่าทาม ซึ่งเป็นเอกลักษณ์ของพื้นที่ป่าในลุ่มน้ำอีสาน การขึ้นลงของกระแสน้ำในลำน้ำมูล มีความสัมพันธ์เชื่อมโยงกับการอพยพเคลื่อนย้ายของปลา เมื่อถึงเวลาน้ำหลากท่วมป่าบุ่งป่าทาม ปลาจากแม่น้ำโขงจะว่ายเข้ามาหาอาหาร และวางไข่ในป่าบุ่งป่าทามริมแม่น้ำมูลแม่น้ำชีและแม่น้ำสาขาอื่นๆ ทำให้เป็นต้นกำเนิดของแหล่งอาหารที่อุดมสมบูรณ์ และเมื่อหมดฤดูน้ำหลาก พันธุ์ไม้ต่างๆ ในป่าบุ่งป่าทามก็จะเจริญงอกงาม ชาวบ้านก็จะได้อาหารจากป่าทาม เช่น หน่อไม้ เห็ด และพืชสมุนไพรต่างๆ

ชุมชนตำบลหนองกินเพล มีการจัดตั้งหมู่บ้านและพัฒนาการมาเป็นระยะเวลาเกือบ 200 ปีแล้ว จากการอพยพมาตั้งถิ่นฐานใหม่จากลำน้ำชีเพื่อประกอบอาชีพการประมงเป็นหลักและการเกษตรในลำน้ำมูลและป่าบุ่งป่าทาม ชุมชนแห่งนี้ในอดีตมีความอุดมสมบูรณ์มาก ทั้งทรัพยากรธรรมชาติและวัฒนธรรมชุมชนท้องถิ่นที่เป็นตัวเชื่อมร้อยผู้คนเข้าหากันและเชื่อมโยงผู้คนเข้ากับอำนาจเหนือธรรมชาติ ทำให้เกิดวัฒนธรรมการเอื้ออาทร แบ่งปันกัน โดยผ่านพิธีกรรม ประเพณีต่างๆของชุมชน

วิถีวัฒนธรรมแห่งสายน้ำที่ไหลเชื่อมต่อกันมาอย่างยาวนานได้สร้างความเชื่อและยึดเหนี่ยวในสิ่งเหนือธรรมชาติในการปกป้องคุ้มครองชุมชนทางด้านจิตวิญญาณให้อยู่ดีมีสุข ได้แก่ เจ้าพ่อปากชี เจ้าพระยากำแหง เจ้าพ่อฟ้าระงึม เจ้าพ่อปากเซ เจ้าพ่อบ้านหลุ่ม และปู่ตาที่ละชุมชนยึดถือเป็นที่รวมจิตใจตลอดจนกติกาหรือขนบธรรมเนียมที่ชาวบ้านมีต่อสิ่งศักดิ์สิทธ์

และเมื่อช่วงทศวรรษที่ผ่านมา เสียงแผดก้องคุ้งน้ำป่าทามของรถบรรทุกขนดินและทรายจากพื้นที่ป่าทามแห่งนี้จากทุนขนาดใหญ่ที่มาพร้อมกับสิทธิในกรรมสิทธิ์ที่ถูกต้องตามกฎหมายและนโยบายพัฒนาเมืองใหม่ของรัฐ ได้ตักตวงผลประโยชน์จนแทบจะไม่เหลือสภาพป่าทามที่เคยอุดมสมบูรณ์

ผู้คนที่เคยอาศัยทำมาหากินเลี้ยงชีพมาอย่างยาวนาน ได้รับผลกระทบตามมาด้วย เริ่มเกาะกลุ่มกันตั้งคำถามว่าเกิดอะไรขึ้น และดูเหมือนกลไกของราชการที่มีอยู่จะไม่เพียงพอที่จะให้คำตอบได้ แม้ว่าจะมีเวทีในการประชุมหารือร่วมกันของฝ่ายที่เกี่ยวข้องเพื่อหาทางออก แต่ในฝั่งชาวบ้านที่ได้รับผลกระทบโดยตรงไม่สามารถสะท้อนข้อมูลปัญหาออกมาสู่สาธารณะอย่างเป็นระบบได้ การทำวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม จึงเป็นพื้นที่ของชาวบ้านในการที่เรียนรู้ร่วมกัน

ตลอดระยะเวลาเกือบสามปีในการทำวิจัยร่วมกันของนักวิจัยในพื้นที่แบบนักวิจัยไทบ้าน โดยการสนับสนุนของศูนย์ประสานงานวิจัยเพื่อท้องถิ่น(โหนด)อุบลราชธานี ได้สร้างกระบวนการเรียนรู้ในการเก็บข้อมูล วิเคราะห์ สังเคราะห์ และตีความข้อมูล ถูกถอดเป็นข้อมูลองค์ความรู้ในการสื่อสารกับสาธารณะ พร้อมกับสะท้อนไปถึงองค์ความรู้ใหม่ในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมของชุมชนจากการสั่งสมประสบการณ์และความรู้เดิม เพื่อแสดงให้เห็นถึงความสัมพันธ์ระหว่างคนกับคน คนกับธรรมชาติ และคนกับสิ่งเหนือธรรมชาติ เป็นการเชื่อมโยงความรู้สมัยใหม่ที่ได้จากวิจัยเข้ากับความรู้ดั้งเดิมหรือภูมิปัญญาท้องถิ่น

ดั่งเช่น การตั้งถิ่นฐานของหมู่บ้านริมฝั่งลำน้ำมูล ตั้งบ้านเรือนอยู่เป็นกลุ่มบนที่ดอน แม้นว่าจะปรากฏการณ์น้ำหลากน้ำท่วม แต่ชุมชนไม่ได้มองเป็นภาวะวิกฤติแต่อย่างใด เห็นเป็นเพียงปรากฎการณ์ช่วงหนึ่งของชุมชนเท่านั้น สามารถปรับตัวในวิถีชีวิตเป็นปกติได้และอยู่ใกล้ฝั่งแม่น้ำมูลกับป่าทามที่อุดมสมบูรณ์ ดังนั้นวิถีชีวิตจึงสัมพันธ์แนบแน่นกับป่าบุ่งป่าทาม โดยในระยะแรกทรัพยากรธรรมชาติต่างๆถูกนำมาใช้เพียงเพื่อเป็นสิ่งจำเป็นพื้นฐานในชีวิตในชุมชนเท่านั้น แต่ภายหลังเมื่อเข้าสู่ยุคเศรษฐกิจแบบทุนนิยมและยุคของการพัฒนาประเทศภายใต้แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ วิถีชีวิตชุมชนได้เปลี่ยนแปลงไป ทรัพยากรถูกลำเลียงออกไปภายนอกเพื่อการค้า สาเหตุดังกล่าวส่งผลกระทบต่อการเปลี่ยนแปลงระบบนิเวศของชุมชน

ในกระแสของการเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว ยังมีภูมิปัญญาของชุมชนท้องถิ่นที่ช่วยให้ความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรธรรมชาติยังคงพอมีอยู่ ไม่ถูกทำลายไปมากนัก เช่น การใช้เครื่องมือจับสัตว์น้ำที่ไม่ทำลายระบบนิเวศ

การทำวังปลาหรือเขตอนุรักษ์ปลาและสัตว์น้ำในลำน้ำมูลและกุดหนองบางแห่งที่ชาวบ้านร่วมกันกำหนดขึ้น วัฒนธรรมกินข้าวป่า ที่ชักชวนมิตรสหายมาร่วมกันหาอยู่หากินในป่าทาม การเลี้ยงปู่ตาของแต่ละชุมชน ประเพณีสังฆทานรอบตำบลที่นำเอาอาหารจากป่าทามและลำน้ำมูลไปร่วมกันจัดทำอาหารถวายพระสงฆ์และแบ่งปัน ได้ทำบุญร่วมกัน ความเชื่อและยึดเหนี่ยวในสิ่งเหนือธรรมชาติในการปกป้องคุ้มครองชุมชนทางด้านจิตวิญญาณ ได้แก่ เจ้าพ่อปากชี เจ้าพระยากำแหง เจ้าพ่อฟ้าระงึม เจ้าพ่อปากเซ เจ้าพ่อบ้านหลุ่ม และปู่ตาที่ละชุมชนยึดถือเป็นที่รวมจิตใจตลอดจนกติกาหรือขนบธรรมเนียมที่ชาวบ้านมีต่อสิ่งศักดิ์สิทธ์

สายแม่น้ำมูลยังคงเอื่อยไหลหล่อเลี้ยงสรรพสิ่งในสองฟากฝั่ง แม้นป่าทามยังไม่ถูกหยุดการกระทำ แต่ไม่มีอะไรกลืนกินจิตวิญญาณแห่งการต่อสู้ในสิทธิอันชอบธรรมของชาวบ้านได้ กระบวนการวิจัยได้สร้างให้นักวิจัยได้พัฒนา...ความรู้ด้านระบบนิเวศพื้นที่ลุ่มน้ำและความสามารถในการมองเห็นการเชื่องโยงกันของสิ่งเล็กๆที่เกื้อกูลกันตลอดเวลา แม้ว่าบริบทและสิ่งแวดล้อมจะถูกทำให้เปลี่ยนแปลงไปอย่างก็ตาม...