2547
“บ้านแดดเดียว” เราเรียนรู้คำนี้จากบ้านวังตอตั้ง ตำบลนางแดด อำเภอหนองบัวแดง จังหวัดชัยภูมิ เมื่อ 5 ปีก่อน
หมู่บ้านแห่งนี้ เป็นหมู่บ้านไทยที่ยากจนมากที่สุดแห่งหนึ่งที่เราเคยพบเจอมา ความยากจนเห็นได้ง่ายที่สุดด้วยสายตาจากพระอุโบสถของวัดที่มีเพียง เสาปูน เปิดโล่งทั้งสี่ด้าน หลังคามุงกระเบื้อง พื้นพระอุโบสถเป็นลานดิน และพระประธานขนาดเพียงไม่ถึง 1 ฟุตที่วางอยู่บนโต๊ะไม้ หรือ เนินดินเตี้ยๆ เราจำไม่ถนัด มีพระชรา 1 รูป พระรูปอื่นไม่อยู่เพราะชาวบ้านยากจน แทบไม่มีใครใส่บาตร
บ้านวังตอตั้งเป็นหมู่บ้านค่อนข้างใหม่ แม้ใกล้ต้นน้ำชี แต่ก็แห้งแล้ง ปลูกข้าวได้ไม่พอกิน ไม่ต้องพูดถึงว่าจะเหลือขาย ทรัพยากรที่มีค่ามากที่สุดคือไม้ ซึ่งชาวบ้านต้องเข้าป่าไปตัดมา ชาวบ้านตัดไม้มาทำฝาบ้าน แล้วทยอยแกะไม้ฝาบ้านออกขาย (จึงเรียกบ้านแดดเดียว) จนในที่สุดตำรวจต้องเข้ามาตรวจตราเข้มงวด และห้ามชาวบ้านตัดไม้โดยเด็ดขาด ไม่ว่าจะเอาไปทำบ้านหรือทำถ่านฟืน บ้านชาวบ้านบางคนจึงมีแต่เสา อย่างดีก็มีสังกะสีเป็นฝาเรือน
ด้วยวิธีนี้ ชาวบ้านถูกผลักให้ออกไปทำมาหากินนอกพื้นที่ คือไปรับจ้างตัดอ้อยแถวลพบุรี ผู้คนเป็นแรงงานอพยพ เมื่อคนไม่อยู่เป็นที่ก็ยากที่กระบวนพัฒนาจะเกิด ไม่มีการรวมกลุ่มใดๆในพื้นที่
2548
ครูตุ๊เข้าร่วมโครงการกับเรา เธออยู่ในตัวอำเภอแต่มีปณิธานแรงกล้าที่จะช่วยเหลือหมู่บ้านนี้ เราเริ่มหาวิธีการรวมคน ปลดหนี้ไร่อ้อยแล้วกลับมาอยู่บ้าน ให้ชาวบ้านอยู่ติดถิ่น
เราใช้การแลกเปลี่ยนสิ่งของ ไม่มีอะไรดีขึ้น เพราะไม่มีอะไรให้แลก ผักหญ้าเป็นอาหารก็พอแลกได้บ้าง แต่ก็ไม่จำเป็น เพราะทุกคนก็หาได้เหมือนๆกัน
เราใช้การออม ไม่มีอะไรดีขึ้น เพราะชาวบ้านไม่มีเงินติดตัวแม้วันละบาท สมาชิกหาได้แค่สิบคนก็ใช่จะมีเงินทุกวัน ครูตุ๊หาเด็กนักเรียนช่วยเดินรับเงินออมตามบ้าน แต่ก็ไม่ดีขึ้น
ครูตุ๊กลับมาตั้งโจทย์ใหม่ ชาวบ้านไม่มีบ้านแล้ว มีเพียงเสาบ้านล้อมสังกะสีเก่าๆ ทำอย่างไรได้มีบ้านคุ้มหัวนอนเสียก่อน โชคดีที่เธอมีเพื่อนเป็นเครือข่ายบ้านดิน มืดอยู่บ้านดินบนเนินเขาที่อำเภอเทพสถิต ที่นี่ก็หมู่บ้านใหม่เกิดขึ้นหลังชาวบ้านถูกอพยพจากกรณีเขื่อนปากมูล ข้าวไม่พอกินเหมือนกัน ครูตุ๊จะให้มืดมาช่วยสร้างบ้านดิน เอาดินที่มีอยู่มาสร้างเป็นบ้านให้ได้อยู่คุ้มแดดคุ้มฝน
ครูตุ๊พาชาวบ้านวังตอตั้งไปดูบ้านดินของมืด ชาวบ้านสนใจบ้านดินเหมือนที่ครูตุ๊คิดไว้ ชาวบ้านวังตอตั้งที่พาไปบ้านดินนั้น มีพ่อสนิทสานไม้กวาดเก่งมาก เมื่อไปถึงบ้านดิน พ่อสนิทก็สอนชาวบ้านบ้านดินทำไม้กวาด มืดตกลงว่าจะลงมาสอนชาวบ้านวังตอตั้งทำบ้านดิน “แลกความรู้” กัน
ครูตุ๊กลับลงมา พามืดมาสอนสร้างบ้านดิน มีชาวบ้านสี่ครัวเรือนที่ยินดีใช้การลงแรง หรือแลกเปลี่ยนแรงงาน ช่วยกันสร้างบ้านดินหลังที่หนึ่ง หลังที่สอง หลังที่สาม และหลังที่สี่ กว่าจะได้บ้านครบสี่หลังก็ใช้เวลาเป็นปี แต่เจ้าของบ้านและสมาชิกสี่ครัวเรือนนี้ ต่างภูมิอกภูมิใจ และมีแรงที่จะ “ทำงานร่วมกัน” ต่อไป
ทรัพย์ที่จริงของหมู่บ้านนี้ แท้จริงคือ หงาดเหงื่อแรงงานของทุกคน
2549
โครงการยังดำเนินต่อไป ตอนพวกเราประชุมเครือข่ายเพื่อนเสี่ยวเกลอ ครูตุ๊ได้สูตรการทำขนมดอกจอกจากกลุ่มที่โคราช ได้สูตรการทำยาเหลืองจากกลุ่มที่สระแก้ว ครูตุ๊จดทุกอย่าง แล้วมาทดลองให้ชาวบ้านทำทุกอย่าง
ชาวบ้านเริ่มมีช่องทางหารายได้เสริม ทำขนม ทำยา ไว้แลกเปลี่ยนบ้าง เหลือจำหน่ายบ้าง สมาชิกเพิ่มจากสี่ครัวเรือนแล้ว
แม่ค้าขายไอติมต่างถิ่นมาเห็นบ้านดิน จะจ้างแรงงานชาวบ้านไปช่วยสร้างให้ตัวเองบ้าง ครูตุ๊บอกว่า ไม่เอาเงินแต่จะขอแลกด้วยสูตรทำไอติม แม่ค้าไม่ตกลง
ครูตุ๊เริ่มคิดทำกองบุญข้าวสาร คิดทำนารวม คิดทำไร่มันสำปะหลังรวม คือใช้พื้นที่หนึ่งที่สมาชิกมาทำงานร่วมกัน ครูตุ๊คิดจะย้ายถาวร ขึ้นมาอยู่กับชาวบ้านวังตอตั้ง เป็นครูของโรงเรียนในหมู่บ้านไม่ใช่โรงเรียนในอำเภอ ชาวบ้านจึงช่วยครูตุ๊สร้างบ้านดินให้ครูตุ๊หนึ่งหลัง
2550
โครงการปิดแล้ว ผลสำเร็จไม่มากนักในสายตาคนนอก แต่เราเองรู้ดีว่าเกิดการเปลี่ยนแปลงอย่างมีนัยสำคัญในบางพื้นที่ โดยเฉพาะที่ที่ยากจนที่สุดอย่างบ้านวังตอตั้ง นั่นคือความสุขที่สุดของคนทำงาน และการเปลี่ยนแปลงนั้นก็ยังดำเนินต่อไป เพราะชาวบ้านหาเครื่องมือเจอและมีผู้นำหญิงแกร่งอย่างครูตุ๊
... เครือข่ายเพื่อนเสี่ยวเกลอที่ถูกปรามาสว่า เป็นเครือข่ายอ่อนแอเหมือนเล่นขายของ ยังขับเคลื่อนด้วยแรงศรัทธาของชาวบ้านเอง ไม่มีโครงการแล้ว เหลือเพียงแนวคิดการอยู่ให้ได้ด้วยการช่วยเหลือกัน ไม่เอาเงินเป็นตัวตั้งต้น การแลกเปลี่ยนเรียนรู้ของสมาชิกจากหลายจังหวัดยังเกิดขึ้นอย่างสม่ำเสมอทุกสามเดือน การแก้ปัญหาให้กันและกันยังดำเนินไปได้ทีละเปลาะ ๆ
2551
ที่บ้านวังตอตั้ง สมาชิกกลุ่มขยายเป็น 15 ครัวเรือน บางคนกลับมาอยู่บ้านไม่ไปทำไร่อ้อยแล้ว
ชาวบ้านทำไร่มันรวม ที่ใช้กองทุนเพื่อนเสี่ยวเกลอ พวกเรามีทุนก็ลงทุน(ไม่มากให้ยืมแบบไม่มีดอกเบี้ย..ตาม concept เรื่องการแลกเปลี่ยน) ชาวบ้านมีแรงก็ลงแรง หมู่บ้านได้อาคารเอนกประสงค์ที่ชาวบ้านช่วยกันทำจากดินและน้ำพักน้ำแรง เป็นศูนย์เรียนรู้ที่มีห้องนอนด้วย ไม่มีหน่วยงานใดมาขึ้นป้าย แต่นั่นไม่ใช่ปัญหา ดีเสียด้วยซ้ำ
ครูตุ๊ได้อาจารย์เฉลียวคนเก่งมาร่วมกระบวนการ
2552
มกราคม พวกเราเครือข่ายเพื่อนเสี่ยวเกลอขึ้นมาประชุม “ประจำไตรมาส” ที่บ้านวังตอตั้ง พวกเราหาทุนค่าเดินทางกันมาเอง จากสงขลา นครศรีธรรมราช กระบี่ กรุงเทพ ราชบุรี โคราช ขอนแก่น สระแก้ว ชัยภูมิ มุกดาหาร “ความเป็นเพื่อน” ยังรักษาไว้เต็มหัวใจ
ถนนทางเข้าอาคารเอนกประสงค์มีกล้วยเป็นแถวเป็นแนวออกเครือดก ข้างอาคารมีหนองน้ำเลี้ยงปลา มีแปลงผักชีเขียวงาม อาคารดินเอนกประสงค์นี้เป็นอาคารที่สวยที่สุดในหมู่บ้าน
....เรานอนหลับบนเสื่อในอาคารบ้านดินอย่างมีความสุข
ตอนเช้าพวกเราทานกล้วยเป็นอาหาร แล้วไปดูไร่มันที่ใกล้จะเก็บเกี่ยว แปลงนี้เพื่อนเสี่ยวเกลอช่วยกันลงทุนบวกการลงแรงของชาวบ้าน
....ชาวบ้านกำลังจะเลี้ยงหมูหลุมด้วย เช้าวันนั้นครูเฉลียวทำหน้าที่วิทยากรกระบวนการอย่างคล่องแคล่วเพื่อให้ชาวบ้านเข้าใจแนวคิดและวางแผนการทำงาน ..... เสร็จแล้วชาวบ้านก็ไปดูการทำไข่เค็มที่สอนโดยครูเพื่อนเสี่ยวเกลอจากอำเภอจะนะ จังหวัดสงขลา และศึกษาเรื่องสมุนไพรจากครูเพื่อนเสี่ยวเกลอจากสระแก้ว
กองบุญข้าวสารที่ให้ชาวบ้านหยิบยืมข้าวไปทานร่อยหรอลงไป ครูตุ๊คิดจะให้นักเรียนช่วยกันทำนาเพื่อเติมข้าวเข้ากองบุญ แต่ผู้ปกครองไม่เห็นด้วย ...ทำไมต้องให้นักเรียนมาทำนา....
เด็กธรรมศาสตร์ก็ทำนา... เราบอกครูตุ๊ นักศึกษาสองคนที่เราพามาด้วยพยักหน้าหงึกหงัก ... เพื่อนเสี่ยวเกลอสาขาธรรมศาสตร์มีสมาชิกเป็นสิบคนแล้ว พวกเขาช่วยลงทุน ลงแรง แม้เรียนจบไปทำงาน ก็แวะเวียนมาร่วมกิจกรรม
ปลายพฤษภาคม 2552 เราจะมาบ้านวังตอตั้งอีกครั้ง พานักศึกษาคนเมืองมาช่วยลงแรงปลูกข้าว ให้ผู้ปกครองบ้านวังตอตั้งเห็นว่า การทำนาคืองานสุจริตที่น่าภาคภูมิใจ
พวกเราได้ยอดสะเดากับผักชีเป็นเข่งเป็นของฝากกลับบ้าน ผ่านหน้าวัดที่ไร้ชื่อ... อุโบสถมีผนังส่วนล่างโบกปูน และลูกกรงล้อมรอบ... ยังไม่ดีอย่างที่จะทำให้ชาวพุทธสบายใจ แต่ก็ดูดีขึ้นมาก ... บางทีงานต่อไป เมื่อชาวบ้านพออยู่ดีกินดีขึ้น เราอาจจะมาบำรุงวัดที่นี่..และใช้วัดเป็นศูนย์รวมของการออม...
บ้านวังตอตั้งไปได้ดี แต่เพื่อนเสี่ยวเกลอยังมีโจทย์ของกลุ่มจะนะให้ต้องช่วยกันต่อ...
