จากต้นข้าว...มาเป็นเมล็ด

เปิบข้าวทุกเช้าค่ำ จงสูจำเป็นอาจินต์ เหงื่อกูที่สูกิน จนก่อเกิดมาเป็นคน

ในขุมความรู้ ก้อน 2 นี้ ฉันยังวนเวียนอยู่กับรายละเอียดของข้าว เพราะเข้าใจว่า ถ้าเราอยากจะรู้จักอะไรให้มากกว่าสิ่งที่มองเพียงภายนอกแล้วล่ะก็ เราต้องใช้เวลา และให้เวลาในการเตรียมพร้อมจะศึกษาในสิ่งนั้นๆในทุกมิติ นักเรียนชาวนาก็เช่นเดียวกัน ต้องรู้ในเชิงลึกว่า ข้าวที่เราเข้าใจว่า เราทำมากับมือในทุกฤดูกาลผลิตนั้น แท้จริงแล้ว กลไกและระบบที่กว่าจะมาเป็นเมล็ดข้าวนั้น มันซับซ้อนและน่าสนใจเพียงใด ในความรู้ขุมนี้ ยังมีให้ขุดคุ้ย...แบบเต็มอิ่ม

รู้จักต้นข้าว
ต้นข้าวประกอบด้วยหลายๆ ส่วน ทั้งส่วนของต้นข้าว ส่วนที่เป็นดอกข้าว จนกระทั่ง
พัฒนาเป็นเมล็ดข้าว มีรายละเอียดดังนี้

ส่วนประกอบต่างๆ ของต้นข้าว
          ราก      รากข้าวเป็นระบบรากฝอย ประกอบด้วยระบบรากย่อยและรากขนอ่อน การเจริญเติบโตของรากจะแบ่งย่อยเป็น 3 ชุด รากชุดแรกเกิดขึ้นภายหลังจากการงอก รากชุดที่สองเป็นรากที่เกิดจากข้อใต้ดินของต้นข้าวอ่อน รากชุดที่สามเป็นรากค้ำจุนหรือรากฝังดินเกิดจากข้อเหนือระดับผิวดิน รากทำหน้าที่ในการยึดลำต้น ดูดน้ำและลำเลียงธาตุอาหารไปยังส่วนต่างๆ ของต้นข้าว
          ลำต้น ลำต้นของต้นข้าวเกิดจากชุดของข้อและปล้องที่ต่อเรียงสลับกัน โดยมีผนังกั้นข้อกั้นแต่ละปล้อง บริเวณข้อเป็นที่เกิดของใบและตา บริเวณโคนต้นจะมีข้อที่ค่อนข้างถี่และเป็นจุดที่หน่อข้าวจะแตกกอเป็นต้นใหม่ ลำต้นทำหน้าที่พยุงใบ ดอก และรวง เพื่อให้ใบรับแสงสำหรับการสร้างอาหารและลำเลียงน้ำ อาหารไปยังส่วนต่างๆ ของลำต้น
          ใบ        ข้าวเป็นพืชใบเลี้ยงเดี่ยว ใบของต้นข้าวมีลักษณะเป็นแผ่นแบน บาง และยาวเรียว ใบเกิดจากข้อของลำต้น เรียงสลับกันเป็นสองแนว ใบข้าวจะประกอบด้วย ตัวใบ, กาบใบหรือก้านใบ, ข้อต่อใบ, หูใบ และเขี้ยวกันแมลง ใบข้าวใบแรกที่เกิดจากต้นแม่จะมีลักษณะคล้ายกาบใบ ส่วนใบข้าวที่อยู่บนสุดของต้นข้าวใต้ช่อดอกข้าวหรือรวงข้าว เรียกว่าใบธง ในระยะที่ข้าวออกดอกผสมเกสรสร้างรวงและเมล็ดจะได้รับอาหารส่วนใหญ่จากใบธงและใบล่างถัดมาอีก 2-3 ใบ หน้าที่หลักของใบคือการสร้างอาหาร
          รวงข้าว             รวงข้าวประกอบด้วยแขนงอันแรกของช่อดอก ที่เกิดจากข้อด้านบนของคอรวง แขนงต่อไปเกิดจากแกนกลางของรวง บนแขนงจะแตกกิ่งเล็ก ซึ่งแต่ละกิ่งจะมีดอกข้าวเกิดขึ้น แขนงและกิ่งเล็กนี้เรียกว่า ระแง้ ถ้าข้าวมีระแง้ถี่แสดงว่ามีจำนวนดอกในรวงมาก แต่ถ้ามีระแง้ห่าง แสดงว่ามีจำนวนดอกในรวงน้อย
          ดอกข้าว  ดอกข้าวประกอบด้วย กลีบฝ่อ  มี 2 ปุ่มติดอยู่ที่คอรวงและส่วนปลายที่ต่อจากก้านดอกย่อย ขั้วดอกเกิดถัดจากกลีบฝ่อขึ้นมาอยู่ระหว่างกลีบรองดอกและเปลือกดอกใหญ่ เป็นส่วนที่อยู่ติดกับเมล็ดของข้าว กลีบรองดอก อยู่ระหว่างกลีบฝ่อและดอกข้าว เปลือกดอกมี 2 เปลือกคือเปลือกดอกใหญ่ และเปลือกดอกเล็ก ส่วนยอดของเปลือกดอกใหญ่บางพันธุ์จะมีปลายแหลมยื่นออกหรือเรียกว่า หาง  เปลือกดอกทำหน้าที่ป้องกันและห่อหุ้มดอกไว้ข้างใน ดอกข้าวเป็นดอกสมบูรณ์เพศ มีทั้งเกสรตัวผู้และเกสรตัวเมียอยู่ภายในดอกเดียวกัน อับเกสรตัวผู้มีจำนวน 6 อัน อยู่บนก้านอับเกสร ภายในอับเกสรตัวผู้จะเต็มไปด้วยละอองเกสรตัวผู้ที่มีขนาดเล็ก ส่วนเพศเมียมีพู่รับละอองเกสร 2 อัน และรังไข่ 1 รัง เชื่อมกันด้วยก้านพู่รับละอองเกสร ดอกข้าวสามารถผสมพันธุ์ได้ด้วยตนเอง

จากดอกข้าวเป็นเมล็ด
            ดอกข้าวจะบานหลังจากรวงโผล่พ้นกาบใบธงประมาณ 1-2 วัน ดอกบานในช่วงเช้าเวลาประมาณ 8.00-12.00 น. การบานของดอกจะบานจากปลายรวงมาหาโคนรวง ขณะบานเปลือกดอกใหญ่และเปลือกดอกเล็กจะเปิดอ้าออก ดอกข้าวจะบานประมาณ 30-60 นาที ดอกที่บานแล้วจะไม่บานอีก ดอกข้าวทั้งรวงจะใช้เวลาบานประมาณ 7 วัน จึงครบทุกดอก         การผสมเกสรจะเกิดขึ้นหลังดอกบานเล็กน้อย อับเกสรตัวผู้จะแตกตัวออกปล่อยละอองเกสรตัวผู้ตกลงบนพู่รับละอองเกสรของตัวเมีย หลังจากนั้นละอองเกสรตัวผู้จะงอกส่งเชื้อเพศผู้ไปผสมกับเชื้อเพศเมียในรังไข่ และมีการเจริญเติบโตพัฒนาเป็นเมล็ดข้าวตามมา

การสร้างเมล็ดข้าวแบ่งออกเป็น 3 ระยะคือ
- ระยะข้าวเป็นน้ำนม   ใช้เวลาประมาณ 7 วัน หลังการผสมเกสร ภายในเมล็ดข้าวจะเป็นของเหลวสีขาวคล้ายน้ำนม เปลือกมีสีเขียว
- ระยะข้าวเม่า   เป็นระยะที่เมล็ดข้าวมีอายุ 14-21 วันหลังจากผสมเกสร เนื้อเมล็ดเริ่มมีน้ำน้อยลงและแข็งขึ้น เปลือกใหญ่และเปลือกเล็กเริ่มแข็ง มีสีเขียวอมน้ำตาล
- ระยะเมล็ดแก่เต็มที่ หรือระยะเก็บเกี่ยว  เป็นช่วงที่เมล็ดข้าวมีอายุประมาณ 30 วัน เปลือกแข็ง เปลี่ยนเป็นสีน้ำตาล น้ำตาลเข้ม น้ำตาลม่วง หรือน้ำตาลดำ แล้วแต่ชนิดของพันธุ์ข้าว เนื้อเมล็ดมีสีขาว อาจจะแข็งมากหรือแข็งน้อยขึ้นอยู่กับพันธุ์ข้าว

เมล็ดข้าว
เมล็ดข้าวประกอบด้วย 2 ส่วนหลักคือ
1. ส่วนที่ห่อหุ้มเมล็ดข้าวหรือเรียกว่าแกลบ ประกอบไปด้วย เปลือกใหญ่ เปลือกเล็ก ส่วนที่เป็นขน ส่วนที่เป็นหาง ส่วนที่เป็นขั้วเมล็ด และส่วนที่เป็นกลีบรองเมล็ด
2. ส่วนที่เป็นข้าวกล้อง ประกอบด้วยส่วนที่สำคัญคือ
 - เยื่อหุ้มเมล็ดชั้นนอก เป็นเยื่อที่มีขนาดบางมาก มีสารสีตามธรรมชาติ
ปนอยู่จึงทำให้จะพบเห็นข้าวกล้องมีสีต่างๆ กัน เช่น น้ำตาลอ่อน แดง น้ำตาลม่วง เป็นต้น  และยังมีเยื่อหุ้มเมล็ดชั้นในที่มีสารสีธรรมชาติแบบเดียวกันกับเยื่อหุ้มเมล็ดชั้นนอก ทำให้ข้าวกล้องมีสีด้วยเช่นเดียวกัน
- เชื้อชีวิตหรือคัพภะ หรือเรียกว่าจมูกข้าว อยู่ที่โคนเมล็ดด้านเปลือก
ใหญ่ ประกอบด้วย ส่วนที่จะเจริญเป็นรากอ่อน ต้นอ่อน  ท่ออาหาร และใบเลี้ยงต่อไป เชื้อชีวิตเป็นแหล่งสะสมอาหารที่สำคัญสำหรับการเจริญของต้นอ่อน
3. เนื้อเมล็ดหรือเนื้อข้าว เป็นส่วนที่มีมากที่สุดในเมล็ดข้าว ประมาณ 80% ของน้ำหนักเมล็ดทั้งหมด ส่วนใหญ่เป็นแป้ง

การเจริญเติบโตของข้าวจากวันตกกล้าจนถึงเก็บเกี่ยวใช้เวลาประมาณ 120-150 วันโดยประมาณนับจากวันตกกล้า ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับพันธุ์ข้าวแต่ละชนิด การเจริญเติบโต เริ่มจากต้นข้าวงอกออกจากเมล็ดจนถึงระยะกล้าใช้เวลาประมาณ 25-30 วัน ต่อมาจะเป็นระยะที่ต้นข้าวแตกกอใช้เวลาประมาณ 45-60 วัน หลังจากนั้นจะเป็นช่วงระยะที่ต้นข้าวเริ่มออกดอก เรียกว่าระยะข้าวตั้งท้องใช้เวลาประมาณ 25-30 วัน ระยะสุดท้ายก่อนการเก็บเกี่ยวจะเป็นระยะที่ข้าวมีการสร้างเมล็ดใช้เวลาประมาณ 25-30 วัน จึงจะได้เมล็ดที่แก่เต็มที่ พร้อมสำหรับการเก็บเกี่ยว

 

และคงยังมีเรื่องราวของข้าวอีกมากมายที่เราควรรู้ไว้ และมั่นใจว่า คงไม่น่าเบื่อเกินกว่าที่สมองของผู้ใฝ่รู้จะรับได้ ที่ผ่านมาคนที่ทำนาทั่วไป มักจะไม่ได้ใส่ใจในธรรมชาติของต้นข้าวมากนัก ต่างตักตวงและเก็บเกี่ยวเพื่อความคาดหวังทางเศรษฐกิจทั้งสิ้น และคงถึงเวลาแล้ว ที่ชาวนายุคใหม่ ควรจะใส่ใจในการใช้ใจของตัวเองมองสิ่งที่ตนทำอย่างยั่งยืน ข้าว ยังมีอีกหลายมิติที่มนุษย์ยังคาดไม่ถึง แต่ฉันเชื่อว่า ถ้าชาวนาเห็นความสำคัญของข้าว เปรียบประดุจสิ่งที่มีคุณค่าทางจิตวิญญาณ ฉันเชื่อว่า คนทำนาจะใช้หัวใจในการทำด้วยความอ่อนโยน

เนื้อหาดีมากครับ

ถ้ามีรูปประกอบจะเยี่ยมที่สุด

[รักนาย]

เนื้อหาดีมากครับ