เธอนั้นสำคัญยิ่งคือทุกสิ่งแต่เยาว์วัย ชั่วชีวิตไม่มีใครจะจริงใจกับฉันเลย

ตราไว้ในดวงจิตนั้นเป็นเรื่องราวเกี่ยวกับชีวิตของเด็กสองคนที่มีบ้านอยู่ใกล้กันเพียงแค่ข้ามคลอง ข้าวฟ่างและผักกาดมีวิถีชีวิตต่างกันและเจริญเติบโตมาในสภาพแวดล้อมที่ไม่เหมือนกัน ผักกาดนั้นเป็นลูกของคนมีฐานะ มีบ้านหลังใหญ่สวยงามอยู่ในสภาพแวดล้อมที่ดี ส่วนข้างฟ่างนั้นโตมาในชุมชนแออัด พ่อแม่ของข้าวฟ่างเอามาฝากให้คนอื่นเลี้ยง ข้าวฟ่างและผักกาดเป็นเพื่อนเล่นกันในตอนเด็กๆผักกาดเป็นทั้งเพื่อน พี่สาว และคุณครูของข้าวฟ่าง การที่ผักกาดและข้าวฟ่างเป็นเพื่อนเล่นกันมาตั้งแต่วัยเด็กนั้น ทำให้ทั้งสองคนมีความผูกพันอันแนบชิดสนิทดวงใจ ยากที่ใครจะเข้าใจ แม้จะอยู่ห่างไกลกัน แต่ใจของทั้งสองคนยังคิดถึงกันเสมอ ด้วยเหตุนี้ทำให้ข้าวฟ่างรักษาพระที่ผักกาดเคยให้ไว้เท่าชีวิตของเขา เพราะพระที่ผักกาดให้นั้นนับเป็นตัวแทนของผักกาด และเป็นที่พึ่งพาทางจิตใจสิ่งเดียวที่ยึดเหนี่ยวจิตใจของข้าวฟ่าง แต่เมื่อกาลเวลาผ่านไปมีเหตุให้ทั้งสองต้องแยกจากกัน มีเส้นทางเดินชีวิตเปรียบดังเส้นขนาน ผักกาดเป็นจิตรกรที่มีชื่อเสียง ส่วนข้าวฟ่างนั้นกลายเป็นโจร ทั้งสองคนหวนกลับมาเจอกันอีกครั้งและมีโศกนาฏกรรมขึ้นเมื่อข้าวฟ่างทำร้ายผักกาด และลงโทษตัวเองด้วยการฆ่าตัวตาย..

ในเรื่องตราไว้ในดวงจิตสะท้อนแนวคิดคิดสำคัญในการให้ความรักความอบอุ่นแก่เด็ก ดูแลเอาใจใส่ มอบสิ่งที่เด็กพึงจะได้จากพ่อแม่นั่นคือความรัก เพราะเด็กนั้นต้องการความรักความเอาใจใส่ของผู้ปกครอง เด็กที่ได้รับความรักจากพ่อแม่อย่างเต็มที่ จะมีอารมณ์ที่แจ่มใส มีสุขภาพจิตดี ไม่ขี้อิจฉาริษยา ดังเช่นผักกาด ที่มีความมั่นใจในตัวเอง มีพัฒนาการที่เหมาะสมกับวัยและและเติบโตไปเป็นพลเมืองที่ดีในที่สุดส่วนเด็กที่ขาดความอบอุ่นจากบิดามารดานั้น จะมีสุขภาพจิตที่เสื่อมโทรม มีอารมณ์ที่ไม่มั่นคง มักรู้สึกว่าตนมีปมด้อย หรือเป็นส่วนเกินของครอบครัว เช่นข้าวฟ่างที่ไม่มีความมั่นใจในตัวเอง ชอบร้องไห้เมื่อถูกรังแก เป็นเด็กที่ไม่กล้าแสดงออก และมักหวาดกลัวอยู่เสมอ นอกจากนี้พ่อแม่ควรเลี้ยงดูลูกตั้งแต่ในวัยทารกเด็กนั้นจะรักผู้ที่เลี้ยงดูให้ความอบอุ่นเขามาตั้งแต่เยาว์วัย เห็นได้จากข้าวฟ่างรักนางจิต และนายถม แม้ไม่ใช่พ่อและแม่แท้ๆ ข้าวฟ่างก็รักอย่างสุดหัวใจ เพราะทั้งสองคนคือคนที่เลี้ยงดูข้าวฟ่างมาตั้งแต่ข้าวฟ่างมาตั้งแต่ยังเด็ก เมื่อนางพิศมารับข้าวฟ่างกลับบ้าน ข้าวฟ่างจึงเห็นนางพิศเป็นคนอื่นที่ไม่คุ้นเคยแม้ความจริงแล้วนางพิศจะเป็นแม่แท้ๆของตนก็ตามการเอาใจใส่และมอบความอบอุ่นให้แก่ลูกตั้งแต่ยังเด็กจึงเป็นสิ่งสำคัญอันจะละเลยไม่ได้ เพราะเด็กที่ขาดความรักจากพ่อแม่และคนรอบข้างนั้น ย่อมทำให้เด็กขาดความสุขไปด้วย และผลเสียที่ตามมาคือเด็กไม่มีที่พึ่งพาทางจิตใจ อาจจะทำให้เกิดปมด้อยในที่สุด พ่อแม่จึงควรให้ความรักความอบอุ่นแก่ลูก เพื่อให้ลูกไม่รู้สึกว่าตนขาดอะไรไป หรือเป็นส่วนเกินของครอบครัว เพราะครอบครัวนั้นเป็นรากฐานสำคัญในการอบรมสั่งสอนเลี้ยงดูให้เด็กมีพฤติกรรมที่เหมาะสม พ่อแม่จึงควรปลูกฝังลักษณะนิสัยที่ดีและเป็นแบบอย่างที่ดีให้แก่ลูก ลูกนั้นจะได้มีแบบอย่างที่ดีให้ทำตาม เด็กจึงจะเติบโตมาเป็นคนดีของสังคม และสามารถดำรงชีวิตได้อย่างมีความสุข ในด้านของสิ่งแวดล้อมนั้นเช่นเดียวกัน สิ่งแวดล้อมที่ดี ย่อมทำให้เด็กมีจิตใจที่ร่าเริงแจ่มใสไม่ขุ่นมัว และพร้อมที่จะเรียนรู้ตลอดเวลา สภาพแวดล้อมที่ดีมีส่วนในการทำให้เด็กเจริญเติบโตมาเป็นคนดี ส่วนการอยู่ในถิ่นที่ไม่เหมาะสม หรือชุมชนแออัด อาจส่งผลต่อพัฒนาการหรือนิสัยของเด็กให้โน้มเอียงไปในทางที่ไม่ดี ตามสังคมที่เป็นอยู่ได้นอกจากนี้พ่อแม่ควรดูแลในด้านอาหารการกินที่ถูกสุขลักษณะ เหมาะสมกับวัยในแตะละช่วงอายุ เช่น เด็กในวัยเรียนควรดื่มนมแม่ เป็นประจำทุกวัน ไม่ควรกินขนมหวาน ขนมขบเคี้ยวจนเกินไป เพราะไม่มีประโยชน์ใดใดเลย และยังทำให้ฟันผุ เรื่องตราไว้ในดวงจิตจึงมีการให้ความรู้เรื่องการเลี้ยงดูเด็กที่ถูกสุขลักษณะเพื่อให้เจริญเติบโตสมวัย มีการชี้แนะว่าเด็กวัยใดเหมาะกับอาหารแบบใด เหมาะกับหนังสือแบบใด ดังเช่นคุณพ่อของผักกาดคัดสรรหนังสือดีสำหรับเด็กมาไว้ให้ผักกาดอ่านเสมอ แม้ในยามว่างนั้นไม่ควรให้เด็กดูทีวีมากเกินไป เพราะจะทำให้เกิดการเลียนแบบได้หากเป็นสิ่งที่ไม่สร้างสรรค์ ควรหาหนังสือมาให้อ่านหรือเล่านิทานให้เด็กฟังเพื่อเสริมสร้างจินตนาการ

คุณค่าที่ได้รับจากเรื่องคุณค่าทางด้านสังคมในเรื่องตราไว้ในดวงจิตทำ เป็นเรื่องราวชีวิตที่มีทั้งความสุขและความทุกข์ วิถีชีวิตบางอย่างที่เกิดขึ้นอย่างไม่คาดคิดและไม่อาจหลีกเลี่ยงได้ นั่นหมายถึงการดูแลเอาใจใส่คนในครอบครัวให้ดีที่สุดในตอนที่มีโอกาส ในเรื่องนี้สะท้อนให้เห็นคุณค่าทางสังคมหลายด้านอย่างชัดเจน ซึ่งสถาบันครอบครัวเป็นสถาบันที่สำคัญที่สุด เป็นหน่วยของสังคมที่ต้องมีความสัมพันธ์และความร่วมมือกันอย่างใกล้ชิด กระบวนการเลี้ยงดูอบรมขัดเกลาสมาชิกใหม่ของสังคมจึงเริ่มต้นที่ครอบครัว บิดามารดาจึงจำเป็นต้องดูแลบุตรอย่างใกล้ชิด และเป็นแบบอย่างที่ดีให้แก่บุตร นอกจากนี้ควรปฏิบัติหน้าที่ในการอบรมสั่งสอนสมาชิกของครอบครัว ให้เติบโตมาเป็นพลเมืองที่ดีของประเทศชาติ

ในด้านวิถีชีวิตในเรื่องนี้ทำให้มองเห็นวิถีชีวิตของผู้มีรายได้น้อย ต้องใช้ชีวิตอย่างปากกัดตีนถีบ เพื่อหาเงินมาดูแลลูกๆและเป็นค่าใช้จ่ายในครอบครัว ส่วนคนมีฐานะนั้นอยู่กันอย่างสุขสบาย ใช้ชีวิตอย่างมีความสุข สามารถดูแลเอาใจใส่บุตรได้อย่างเต็มที่

ในด้านการเลือกคู่ครองมีผลต่อการดำรงชวิตในระยะยาว การเลือกคู่ครองจึงมีส่วนสำคัญและจำเป็นในการสร้างสถาบันครอบครัวที่เข้มแข็ง ซึ่งในเรื่องนี้ สะท้อนให้เห็นชีวิตหลังการแต่งงานได้อย่างชัดเจน ไม่ว่าจะเป็นเพ็ญตระการซึ่งมีคู่ครองที่ดีคือพิธีสามารถเป็นเสาหลักให้แก่ครอบครัว และเป็นแบบอย่างที่ดีให้แก่ลูกได้ ส่วนนางพิศนั้นมีคู่ครองที่ไม่ดีไม่สามารถเป็นเสาหลักให้แก่ครอบครัวได้ ชีวิตของนางพิศจึงไม่มีความสุขและมีเรื่องให้เดือดร้อนใจอยู่ตลอดเวลา ในเรื่องนี้ทำให้เห็นมิตรภาพระหว่างเพื่อนคือข้าวฟ่างและผักกาด ซึ่งทั้งสองเป็นเพื่อนเล่นกันตั้งแต่ยังเยาว์วัย และเมื่อเติบโตขึ้นต่างคนต่างมีทางเดินชีวิตเป็นของตัวเอง แต่ทั้งสองคนไม่เคยลืมเรื่องราวในวัยเด็กเลย แม้อยู่ห่างไกลกันทั้งสองยังคงคิดถึงกันและปรารถนาดีต่อกันและกันเสมอ