พลังการเรียนรู้สร้างสรรค์สู่การเปลี่ยนแปลง "ผู้ป่วยจิตเภท"สู่การฟื้นคืนสุขภาวะทางสังคมไทย

โรคจิตเภทเป็นโรคทางจิตที่พบบ่อยที่สุด ซึ่งเมื่อเป็นแล้วจะส่งผลต่อทุกหน้าที่ มีหลายปัจจัยเป็นสาเหตุ ลักษณะอาการก็มีหลายอย่างและมักเป็นเรื้อรัง ดังนั้นการรักษาและการฟื้นฟูโรคจึงเป็นสิ่งสำคัญเพื่อช่วยให้ผู้ป่วยสามารถกลับมาทำกิจกรรมการดำเนินชีวิตดูแลช่วยเหลือตัวเองได้ ดังนั้นวันนี้จะมาเสนอกระบวนการฟื้นฟูทาง"กิจกรรมบำบัด"ต่อผู้ป่วยจิตเวชค่ะ

จิตเภท (Schizophrenia)

คือ ความผิดปกติของ ความคิด การรับรู้และพฤติกรรมอาการเป็นติดต่อกันอย่างน้อย 6 เดือน โดยไม่มีสาเหตุจากโรคทางกาย ยาหรือสารเสพติดและส่งผลกระทบต่อการดำเนินชีวิตประจำวัน สุขอนามัย สังคมและการงาน

ปัจจัยที่ทำให้เกิดโรค

• ปัจจัยด้านชีวภาพ
  • พันธุกรรม บุคคลที่มีคนในครอบครัวเป็นโรคจิตเภทมีโอกาสเป็นได้มากกว่าคนทั่วไป
  • สารชีวเคมีในสมอง มีสารสื่อประสาท dopamine serotonin norepinephrine ทำงานมากเกินไป
  • ประสาทกายวิภาค มี ventricle แลละ sulci โตกว่าปกติ ทำให้มี cortical atrophy โดยเฉพาะบริเวณ limbic และ thalamus
  • ประสาทสรีรวิทยา การไหลเวียนของเลือดที่สมองและ glucose metabolism ลดลงในบริเวณสมองส่วนหน้า

• ปัจจัยด้านครอบครัว

• ครอบครัวที่มีการแสดงอารมณ์ต่อกันสูง
• ครอบครัวตำหนิวิพากษ์วิจารณ์
• ครอบครัวเกลียดชังไม่เป็นมิตร
• ครอบครัวจู้จี้ยุ่งเกี่ยวมากเกินไป
• ปัจจัยด้านสังคม
  • มักพบในผู้ป่วยในสังคมที่มีเศรษฐานะต่ำ เกิดจากสภาพทางสังคมที่กดดันทำให้ป่วยเป็นโรคจิตเภทเพิ่มขึ้น

กลุ่มอาการของโรค

Positive symptom	Negative symptom	Cognitive change	Emotional change
หลงผิด(delusion)	ไม่แสดงอารมณ์(affective flattening)	สมาธิแย่ลง	ไม่สบายใจ(dysphoria)
ประสาทหลอน(hallucination)	พูดน้อยหรือไม่พูด(alogia)	ปัญหาด้านความจำ	ภาวะซึมเศร้า
พูดผิดปกติ(disorganized speech)	ไม่มีแรงจูงใจเฉื่อยชา(avolition)	ตีความไม่ได้
พฤติกรรมผิดปกติ(disorganized behavior)	ภาวะสิ้นยินดี(anhedonia)	คิดเป็นเหตุผลไม่ได้
	ไม่เข้าสังคม	สูญเสียการวางแผน การตัดสินใจ การจัดการ(executive function)

ผลกระทบสู่กิจกรรมการดำเนินชีวิต

Occupation(กิจกรรมการดำเนินชีวิตที่กระทบ)	Occupational performance (ความสามารถในการทำกิจกรรมที่กระทบ)
ADL&IADL (กิจวัตรประจำวัน)	Process skills (ทักษะการคิดจัดการ)
Leisure (กิจกรรมยามว่าง)	Communication skills (ทักษะการสื่อสาร)
Work (การทำงาน)
Social participation (การทีส่วนร่วมทางสังคม)
Rest & sleep (การพักผ่อนและการนอนหลับ)

การประเมินทางกิจกรรมบำบัด

Person	Environment	Occupation	Performance	Well being
สัมภาษณ์ผู้รับบริการและญสติ เพื่อซักประวัติ ถามความต้องการและความรู้สึก	Home assessment	kohlman evaluation of living skills	Group dynamics based recovery model assessment	Facit-sp
สังเกตดู การรับความรู้สึกและพฤติกรรมของผู้รับบริการ	SAFER Tool		Volitional assessment in OT group
Allen cognitive level
Assessment of motor and process skill(AMPS)
Role checklist
Interest checklist
Routine task inventory
ความสนใจในการทำกิจกรรมการดำเนินชีวิต

ในPerson จะเน้นประเมินในด้านระดับความรู้ความเข้าใจ การดูบทบาท พฤติกรรมและความสนใจของผู้รับบริการและประวัติทั่วไป

ด้านEnvironment เน้นประเมินความปลอดภัยในบ้าน ความเสี่ยงในการทำกิจกรรมการดำเนินชีวิตที่เกิดจาดสิ่งแวดล้อม เช่น มีทางต่างระดับสูงมาก มีวัตถุอันตราย เช่น มีด เลื่อย อยู่ในที่ที่หยิบง่าย เป็นต้น

ด้านOccupationก็เน้นการประเมินดูความสามารถในการทำกิจกรรมการดำเนินชีวิต

Performance ของผู้รับบริการจะประเมินผ่านการทำกิจกรรมกลุ่มเนื่องจากกิจกรรมกลุ่มทำให้เห็นความสามารถของผู้รับบริการที่หลากหลาย

well being จะประเมินสุขภาวะทุกด้านของผู้รับบริการ

กระบวนการออกแบบโปรแกรมการรักษาทางกิจกรรมบำบัให้เกิดแรงจูงใจและความสามารถ

	Person	Environment	Occupation	Performance
	schizophrenia	CBT	ฝึกทำกิจวัตรประจำวัน	สามารถทำกิจกรรมการดำเนินชีวิตได้อย่างมีประสิทธิภาพและมีความสุข
	เข้าใจยอมรับในอาการโรค	Peer group	ทำกิจกรรมยามว่างที่ชอบ	ฝึกทำซ้ำๆทำเป็นประจำจะทำให้เกิดเป็น Ability
	เข้าใจตัวเอง	ครอบครัวยอมรับเข้าใจช่วยเหลือ	ฝึกทักษะการทำงาน
	สิ่งที่อยากทำ สิ่งที่ชอบ	สิ่งแวดล้อมทางกายภาพเอื้ออำนวยในการทำกิจกรรม	ฝึกการเข้าสังคม
	รู้ถึงความสามารถของตน	หน่วยงานโรงพยาบาลที่ให้การฟื้นฟู
	เห็นคุณค่าในตนเอง	สังคมให้การสนับสนุน
		P + E =อยากทำกิจกรรมการดำเนินชีวิต(มีแรงจูงใจแล้ว)
	Therapeutic relationship	Therapeutic environment	Therapeutic use of self to empathy	Therapeutic skills
	เข้าหาผู้รับบริการทางด้านหน้า	จัดห้องฝึกให้ความรู้สึกเหมือนบ้าน	เข้าใจว่าอาการที่เป็นมาจากการดำเนินของโรค	วิเคราะห์ขั้นตอนและองค์ประกอบต่างๆในการทำกิจกรรม
	ทักทายพูดคุยด้วยสายตาเป็นมิตร ยิ้มแย้มแจ่มใส	อุปกรณ์เฟอร์นิเจอร์ต่างๆออกแบบคำนึกถึงความปลอกภัย	รับรู้เข้าใจอารมณ์ ความรู้สึกของผู้รับบริการ	ประเมินดู cognitive levels
	ชวนพูดคุย สร้างให้บรรยากาศอบอุ่นสบายๆ	เป็นห้องโล่งกว้าง ไม่มีเฟอร์นิเจอร์ อุปกรณ์ต่างๆในห้องเยอะ(ป้องกันประสาทหลอน)	ให้โอกาสเป็นผู้เลือกสิ่งต่างๆด้วยตนเอง	ปรับกิจกรรมให้เหมาะสมกับกับความสามารถของผู้รับบริการ
	เลือกใช้คำพูดให้เหมาะสมกับผู้รับบริการแต่ละบุคคล	นำของมีคมหรือของที่เป็นอันตรายออกไป	ยอมรับฟังความต้องการและความคิดเห็นของผู้รับบริการ
	เลือกคุยในหัวข้อที่ผู้รับบริการชอบหรือสบายใจที่จะพูดก่อน	อากาศถ่ายเท แสงสว่างเพียงพอ	มองว่าผู้รับบริการเป็นบุคคลซึ่งมีคุณค่าและมีความสามารถส่วนบุคคล	หาวิธีสอนการทำกิจกรรมที่เหมาะกับ cognitive levels
	ถ้าผู้รับบริการมีอาการบวก ช่วยยืนยันว่าสิ่งที่คิดมันไม่จริง(ให้ไปดูเอง)	สถานที่สงบ คนไม่พลุกพล่าน(อาการบวก)
	ถ้าผู้รับบริการมีอาการลบ พูดกระตุ้นหรือชวนทำกิจกรรม	ให้มีเพื่อนมาทำกิจกรรมร่วมกันหรือพาออกไปที่สาธารณะ(อาการลบ)		ทำกลุ่มกับเพื่อน 2-3 คน ก่อนแล้วค่อยเข้ากลุ่มใหญ่
				เริ่มจากกลุ่มคู่ขนานก่อนแล้วค่อยเพิ่มระดับ
				กลุ่มผู้รับบริการจิตเภทอาจเน้นในการเคลื่อนไหวร่างกาย รับรู้ส่วนต่างๆของร่างกาย (PQ)

ตัวอย่างกิจกรรม

กิจกรรมสำหรับผู้รับบริการที่มีระดับ cognitive 2-3 ควรจัดเป็น กลุ่มงานคู่ขนาน เน้นกิจกรรมการเคลื่อนไหวร่างกาย เช่น การเต้นตามเพลงประกอบจังหวะ การจับสำรวจร่างกายตนเอง(เช่น การสัมผัสรับรู้ถึงการเต้นของหัวใจ)

กิจกรรมสำหรับผู้รับบริการที่มีระดับ cognitive 4-5 ควรจัดเป็น กลุ่มร่วมกันคิดร่วมกันทำ เน้นกืจกรรมที่มีเป้าหมาย เช่น การแสดงละครร่วมกัน การเล่นดนตรีร่วมกัน ช่วยกันทำอาหาร เป็นต้น




อ้างอิง

กนกวรรณ ลิ้มศรีเจริญ.โรคจิตเภทและโรคจิตชนิดอื่น.ใน : นันทวัช สิทธิรักษ์,บรรณาธิการ.จิตเวช ศิริราช DSM5.พิมพ์ครั้วที่1.กรุงเทพ : ประยูรสาส์นไทย ; 2558.หน้า 365-372

อ.ดร.ศุภลักษณ์ เข็มทอง,องอาจ เชียงแขก,ปัณธิตา จักรโนวรรณ, อินทิรา อะตะมะ,อำพร โปสจา,บรรณาธิการ.การพัฒนาแบบประเมินทางกิจกรรมบำบัดด้านสุขภาพจิตและจิตเวช. กรุงเทพฯ: กรมสุขภาพจิต กระทรวงสาธารณะสุข; 2555.