หนึ่งหลักสูตรหนึ่งชุมชน : ไดโนเสาร์ภูน้อย (ความสำเร็จเล็กๆ จากยุวมัคคุเทศก์สู่ครูแกนนำและหลักสูตรท้องถิ่น)
นับเป็นเวลา ๓ ปีต่อเนื่องที่ศูนย์วิจัยและการศึกษาบรรพชีวิน ได้ดำเนินโครงการ “หนึ่งหลักสูตรหนึ่งชุมชน” ณ พื้นที่ใกล้แหล่งขุดค้นซากดึกดำบรรพ์ภูน้อย (ต.ดินจี่ อ.คำม่วง จ.กาฬสินธุ์) โดยในปีงบประมาณ ๒๕๕๘ ขับเคลื่อนภายใต้ชื่อโครงการ “ปลูกกล้าสร้างแกนนำครูไดโนเสาร์ภูน้อย” ประกอบด้วยวัตถุประสงค์หลักของการเรียนรู้คู่บริการ ๓ ประการ ดังนี้
- เสริมสร้างความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับบรรพชีวินวิทยาให้กับคณะครูและชาวบ้าน ทั้งด้านการสำรวจ การดูแลรักษา
- พัฒนาทักษะครูและชาวบ้านที่เกี่ยวกับการบูรณาการความรู้ด้านบรรพชีวินวิทยาและภูมิปัญญาท้องถิ่นสู่การเรียนการสอนในโรงเรียน
- พัฒนาคู่มือหลักสูตรท้องถิ่นที่เกี่ยวกับบรรพชีวินวิทยาและภูมิปัญญาท้องถิ่นสู่การเรียนการสอนในโรงเรียน
เรียนรู้คู่บริการ : ๓ ปีต่อเนื่องว่าด้วยไดโนเสาร์ภูน้อย
ปี ๒๕๕๕ โครงการหนึ่งหลักสูตรหนึ่งชุมชนขับเคลื่อนกระบวนการเรียนรู้คู่บริการในชื่อ “โครงการการฝึกอบรมยุวมัคคุเทศก์เพื่อการท่องเที่ยวเชิงบรรพชีวินวิทยา” มุ่งฝึกอบรมให้เยาวชนในชุมชนตำบลดินจี่ อำเภอคำม่วง จังหวัดกาฬสินธุ์ เพื่อให้มีความรู้เกี่ยวกับเรื่องบรรพชีวินวิทยา หรือซากไดโนเสาร์ดึกดำบรรพ์ที่ขุดค้นเจอในชุมชนของตนเอง เป็นการสร้างกระบวนการมีส่วนร่วมในการพัฒนาชุมชนสู่การศึกษาและท่องเที่ยวผ่านเรื่องราวสัตว์โลกล้านปี โดยกลุ่มเป้าหมายหลักคือ “เด็กและเยาวชน” ในหมู่บ้านและโรงเรียนใกล้แหล่งขุดค้น
ในทำนองเดียวกันปี ๒๕๕๖ ยังคงขับเคลื่อนต่อเนื่องจากปี ๒๕๕๕ ในชื่อ “โครงการพัฒนาศูนย์เรียนรู้เชิงบรรพชีวินวิทยาใกล้แหล่งฟอสซิลในจังหวัดกาฬสินธุ์” โดยกลุ่มเป้าหมายยังคงเป็นเหล่าบรรดายุวมัคคุเทศก์กลุ่มเดิม เพียงแต่มุ่งเพิ่มพูนความรู้และทักษะที่เข้มข้นขึ้น รวมถึงการเปิดศูนย์เรียนรู้ “หุบเขาไดโนเสาร์ใกล้บ้านหนู” ขึ้น ณ โรงเรียนบ้านดินจี่ เพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้ภายในโรงเรียนและเพื่อเชื่อมโยงไปสู่แหล่งเรียนรู้จริงบนภูน้อย ซึ่งปีนี้ชุมชนและโรงเรียนเริ่มสนใจและให้ความสำคัญต่อการเรียนรู้มากขึ้นอย่างเห็นได้ชัด
กระทั่งปี ๒๕๕๗ จึงปรับแต่ง “โจทย์การเรียนรู้” จากเด็กและเยาวชน (นักเรียน : ยุวมัคคุเทศก์) มาเป็น “คณะครูและชาวบ้าน” เพื่อทำหน้าที่เป็นผู้ถ่ายทอด-ผู้สร้างกระบวนการเรียนรู้ในโรงเรียนและชุมชนด้วยตนเอง รวมถึงการเพียรพยายาม “สร้างหลักสูตรท้องถิ่น” ในเรื่องบรรพชีวินวิทยาให้เป็นรูปธรรม เพื่อก่อให้เกิดความเข้มแข็งและยั่งยืนอย่างแท้จริงในชุมชน
เสมือนการแก้ปัญหาความไม่ต่อเนื่องที่เกิดจากการที่ยุวมัคคุเทศก์ไม่อยู่ประจำในชุมชน ซึ่งมีทั้งจบการศึกษาแล้วไปเรียนต่อนอกพื้นที่ หรือไม่ก็เดินทางไปทำงานเลี้ยงชีพทั้งในพื้นที่และนอกพื้นที่
เรียนรู้คู่บริการ : สร้างแกนนำครู ๓ โรงเรียน ๓ ชุมชน
โครงการ “ปลูกกล้าสร้างแกนนำครูไดโนเสาร์ภูน้อย” ที่ดำเนินการในปี ๒๕๕๗ มีโจทย์การเรียนรู้คู่บริการที่ชัดเจนในเรื่องของการสร้างแกนนำครูขึ้นมาในชุมชน หากแต่ “ครู” ในที่นี่ไม่ได้หมายถึงแต่เฉพาะคุณครูในโรงเรียนเท่านั้น ทว่าครอบคลุมถึงชาวบ้านในชุมชนด้วยเช่นกัน เพื่อระดมพลังมาสู่การเป็น “ผู้สอน” หรือกระทั่งการทำหน้าที่ผู้สร้างกระบวนการเรียนรู้ (Facilitator) ในเรื่องบรรพชีวินวิทยาให้เป็นรูปธรรมในชุมชนและโรงเรียน เพื่อนำไปสู่การพัฒนาชุมชนและท้องถิ่นอย่างเข้มแข็ง
ด้วยเหตุนี้จึงสร้างกระบวนการรับสมัครและคัดกรองครูกับชาวบ้านที่สนใจ จำนวน ๒๐ คนเข้าร่วมการฝึกอบรม จำนวน ๔๐ ชั่วโมง ซึ่งครูและชาวบ้านจะเป็นผู้ที่อยู่ในพื้นที่ตำบลดินจี่อันเป็นพื้นที่ตั้งสถานที่ขุดค้นฯ ได้แก่ โรงเรียนบ้านดินจี่ โรงเรียนนักธุรกิจ (บ้านโคกสนาม) โรงเรียนบ้านโพนแพง โดยประกอบด้วยกิจกรรมสำคัญๆ ให้บ่มเพาะความรู้และทักษะสู่การถ่ายทอดต่อนักเรียนและผู้สนใจ เช่น
- อบรมและบรรยายเรื่องการขุดค้นซากดึกดำบรรพ์ไดโนเสาร์ภูน้อย ทั้งที่เป็นเรื่องราว
- การค้นพบ การขุดค้น การดูแลและเก็บรักษา คุณลักษณะ หรือชนิดและการเกิดของไดโนเสาร์
- ปฏิบัติการสร้างคู่มือหลักสูตรท้องถิ่นแบบมีส่วนร่วม โดยบูรณาการเรื่องบรรพชีวินวิทยากับประวัติศาสตร์ และภูมิปัญญาท้องถิ่น
- ศึกษาดูงานการวิจัยและการดำเนินงานเรื่องบรรพชีวินวิทยาที่มหาวิทยาลัยมหาสารคามและหน่วยปฏิบัติการภูน้อย
- ฝึกทักษะการถ่ายทอดความรู้ ผ่านการเรียนการสอนในชั้นเรียนและนอกชั้นเรียน ผ่านสื่อต่างๆ เช่น หนังสือ นิทรรศการเคลื่อนที่
นอกจากนี้ยังบูรณาการกิจกรรมหนุนเสริมร่วมกัน เป็นต้นว่า ทำชุดความรู้ ทั้งที่เป็น “คู่มือหลักสูตรท้องถิ่น” และ “ชุดนิทรรศการเคลื่อนที่ด้านบรรพชีวิน” (หุบเขาไดโนเสาร์) ออกไปจัดแสดงและทดลองใช้เป็นสื่อการเรียนการสอนในโรงเรียนทั้ง ๓ แห่ง อันเป็นความร่วมมือระหว่าง “ครูแกนนำ” กับบุคลากรจากมหาวิทยาลัยฯ ที่ประกอบด้วยนักวิชาการ นิสิตปริญญาเอก และนิสิตปริญญาตรีในชมรมไดโนเสาร์สะออนของสังกัดคณะวิทยาศาสตร์
แกนนำครูไดโนเสาร์ภูน้อย : ๔ In ๑ และการเรียนรู้แบบมีส่วนร่วม
การขับเคลื่อนโครงการ “ปลูกกล้าสร้างแกนนำครูไดโนเสาร์ภูน้อย” เป็นการเรียนรู้คู่บริการที่สะท้อนให้เห็นถึงการขับเคลื่อนแบบมีส่วนร่วมระหว่างมหาวิทยาลัยกับชุมชนที่ชัดเจนมากขึ้นเป็นลำดับ มองผ่าน “การเรียนการสอน” ก็มีการบูรณาการทั้งนิสิตในระดับปริญญาเอก เช่น
- วิชาบรรพชีวินวิทยาเบื้องต้น
- วิชาซากดึกดำบรรพ์ของสัตว์มีกระดูกสันหลัง
- วิชาซากดึกดำบรรพ์ของสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลัง
รวมถึงนิสิตปริญญาตรีจากชมรมไดโนเสาร์สะออน เป็นอีกเครือข่ายหนึ่งที่เข้ามาช่วยออกแบบกิจกรรมการเรียนรู้ร่วมกับนิสิตปริญญาเอกและชุมชน มีการทดลองใช้วัตถุดิบในท้องถิ่นมาเป็นสื่อการเรียนรู้และบรรจุไว้ในหลักสูตรท้องถิ่น เช่นเดียวกับการบูรณาการควบคู่ไปกับ “งานวิจัย” ของศูนย์วิจัยและการศึกษาบรรพชีวินที่ปักหลักปักฐาน ณ ภูน้อยมายาวนาน จนชุมชนเริ่มเข้าใจและเห็นความสำคัญของการพัฒนาท้องถิ่นผ่านเรื่องซากดึกดำบรรพ์ ทั้งในมิติการศึกษา วัฒนธรรม เศรษฐกิจ ฯลฯ
การมีส่วนร่วมปรากฏชัดเจนในการทำงานครั้งนี้ ดังเช่นการร่วมสร้างชุดความรู้ระหว่างมหาวิทยาลัยกับชุมชน ทั้งที่เป็นนักวิชาการ นิสิต นักเรียน ครู ผู้นำชุมชน ปราชญ์ และชาวบ้านทั่วไป ต่างล้วนขยับเข้ามาเรียนรู้ร่วมกันอย่างเด่นชัด
- มีการระดมพลังความรู้และความคิดกำหนดเป็นประเด็นเนื้อหาการเรียนรู้ใน “คู่มือหลักสูตรท้องถิ่น”
- มีการระดมพลังนำนิทรรศการหมุนเวียนไปติดตั้งในโรงเรียนต่างๆ เพื่อทดลองกระบวนการเรียนรู้สู่การสร้างสาระการเรียนรู้ผ่านครูแกนนำ
- มีการประชาสัมพันธ์ไปยังชาวบ้าน เพื่อให้ได้รับรู้และเข้ามาร่วมศึกษาเรียนรู้ไปพร้อมๆ กันกับนักเรียน และคณะครูแกนนำ
- มีกระบวนการประเมินผลร่วมกันเป็นระยะๆ เพื่อให้รู้ถึงผลสัมฤทธิ์ของการขับเคลื่อนครูแกนนำและหลักสูตรท้องถิ่น
หรือกระทั่งการนำข้อมูลในมิติศิลปวัฒนธรรมที่ประกอบด้วยประวัติศาสตร์ชุมชนและภูมิปัญญาชุมชนเข้ามาเป็นประเด็นการเรียนรู้ควบคู่กับเรื่องซากดึกดำบรรพ์ที่ขุดค้นในชุมชน เพื่อตอกย้ำให้คนในชุมชนได้ตระหนักในศักยภาพของตนเอง-รับรู้ถึงสายธารความเปลี่ยนผ่านตามยุคสมัย เพื่อช่วยให้ชุมชนค้นพบแนวทางการเป็นอยู่อย่างมั่นคงสืบต่อไป
กรณีดังกล่าวนี้มีความเป็นรูปธรรมอย่างเด่นชัด ดังจะเห็นได้จากข้อมูลการสืบค้นและกระบวนการเรียนรู้ที่สะท้อนความเป็น “บริบทชุมชน” ออกมาอย่างครอบคลุมทั้ง ๓ ชุมชน (บ้านดินจี่ บ้านโพนแพง บ้านโคกสนาม) ไม่ว่าจะเป็นประวัติศาสตร์การตั้งถิ่นฐาน ประวัติศาสตร์ชุมชนที่เกี่ยวพันอยู่กับสงครามโลกครั้งที่ ๒ มิติด้านสิ่งแวดล้อม สังคม เศรษฐกิจและวัฒนธรรม ซึ่งล้วนแล้วแต่เป็นวัตถุดิบอันทรงคุณค่าที่รอเวลาผนึกเป็นหนึ่งเดียวกับหลักสูตรท้องถิ่นที่ว่าด้วยดินแดนไดโนเสาร์ภูน้อยอย่างลงตัวเท่านั้นเอง
เหนือสิ่งอื่นใด
จากการประเมินผลเบื้องต้น หากคณะทำงานสามารถสะท้อนข้อมูลบางประเด็นที่เกิดจากการปฏิบัติจริง จะเป็นประโยชน์ต่อยอดหลากมิติ ยกตัวอย่างเช่น การสะท้อนรายละเอียดของเรื่องราวอันเป็นวัสดุในท้องถิ่นที่ถูกนำไปประยุกต์เป็นสื่อการเรียนรู้ว่าคืออะไรบ้าง และการจัดทำนั้นเกี่ยวโยงแบบมีส่วนร่วมกับใครบ้าง...
เช่นเดียวกับการสะท้อนเชิงลึกว่า ความเป็นประวัติศาสตร์ท้องถิ่นและภูมิปัญญาดังกล่าว มีประเด็นอะไรบ้างที่ถูกนำไปเป็นส่วนหนึ่งของหลักสูตรท้องถิ่นเพื่อให้ "แกนนำครูไดโนเสาร์ภูน้อย" ได้นำไปเป็นชุดความรู้ในการถ่ายทอดสู่นักเรียน -ชุมชน หรือสาธารณะ
เฉกเช่นกับการนำเอกสารอันเป็นคู่มือหลักสูตรท้องถิ่น หรือความรู้อันเป็นคู่มือหรือเอกสารประกอบการอบรมแกนนำครูฯ มาเผยแพร่ในวงกว้าง ย่อมน่าจะเป็นมรรคผลของการศึกษาเพื่อการรับใช้สังคมมากยิ่งขึ้น ซึ่งโดยส่วนตัวเชื่อว่าสิ่งเหล่านี้มีหลักฐานเชิงประจักษ์ อันหมายถึง "ทำจริง" และ "เกิดผลจริง" อยู่แล้ว
หมายเหตุ ภาพ โดย ศูนย์วิจัยและการศึกษาบรรพชีวิน
ความเห็น (2)
มหาวิทยาลัยกับชุมชน... ดีจริงๆ ... โดยชุมชน....ของชุมขน .. เพื่อชุมชน นะคะ
ครับ พี่ Dr. Ple
โดยส่วนตัวแล้ว ผมไม่ค่อยชอบคำว่า "หุ้นส่วน" มากนัก เลยพลอยมาใช้วาทกรรมนี้แทน "เพราะมหาวิทยาลัยเป็นส่วนหนึ่งของชุมชน" หมายถึง ทั้งชุมชนและมหาวิทยาลัยต่างเป็นส่วนหนึ่งของกันและกัน เกื้อหนุน เติมเต็มกันและกัน...
การศึกษาที่รับใช้สังคม จึงต้องไม่แยกส่วนออกจากสังคม การออกแบบการเรียนรู้ที่นำพานิสิตและอาจารย์ออกไปเรียนรู้และบริการสังคมไปพร้อมๆ กัน- นั่นคือสิ่งที่ผมรัก และศรัทธา ครับ