ระบบอาญาสี่

ระบบอาญาสี่

          ระบบอาญาสี่ หมายถึง ตำแหน่งปกครองหัวเมืองในภาคอีสานโบราณตามธรรมเนียมล้านช้าง (ลาว) ซึ่งกำหนดตำแหน่งสำคัญไว้ 4 ตำแหน่งคือ

          1.เจ้าเมือง

          2.อุปราช (อุปฮาด) 

          3.ราชวงศ์

          4.ราชบุตร

          ซึ่งตำแหน่งนี้สามารถเลื่อนตำแหน่งกันได้ และส่วนใหญ่จะตั้งคนที่มีเชื้อสายเจ้าเมือง หรือมีเชื้อสายทางราชวงศ์เมืองอื่น ๆ ก็ได้ หากเมืองบริวารที่เล็กกว่า ตำแหน่งอาญาสี่จะเรียกดังนี้

          1.เจ้าเมือง

          2.อัคราช (อัครฮาด)

          3.อัครวงศ์

          4.อัครบุตร

    ส่วนตำแหน่งเสนาบดี อยู่ลำดับต่อจากอาญาสี่ มีทั้งหมด 12 ตำแหน่งคือ

          1.เมืองแสน เป็นตำแหน่งสำคัญลำดับที่ 5 เป็นเสนาบดีชั้นผู้ใหญ่

          2.เมืองจันทร์ เป็นตำแหน่งสำคัญลำดับ 6 เป็นเสนาบดีชั้นผู้ใหญ่คู่กับเมืองแสน

          3.เมืองขวา เป็นตำแหน่งสำคัญลำดับ 7 เป็นเสนาบดีชั้นผู้ใหญ่รองลงมา

          4.เมืองซ้าย เป็นตำแหน่งสำคัญลำดับ 8 เป็นเสนาบดีชั้นผู้ใหญ่รองลงมา

          5.เมืองกลาง เป็นตำแหน่งสำคัญลำดับ 9 เป็นเสนาบดีชั้นผู้ใหญ่รองลงมา

(ตำแหน่งเมืองซ้าย เมืองขวา เมืองกลาง มีฐานะเท่ากัน มีหน้าที่เหมือนกัน เพียงแต่แบ่งหน้าที่ตามพื้นที่ต่าง ๆ ของเมือง คือ ภาคซ้าย ภาคขวา และภาคกลาง)

          6.เมืองคุก เป็นตำแหน่งสำคัญลำดับ 10 เป็นเสนาบดีชั้นรอง (ฝ่ายควบคุมนักโทษ)

          7.เมืองฮาม เป็นตำแหน่งสำคัญลำดับ 11 เป็นเสนาบดีชั้นรอง (ฝ่ายควบคุมนักโทษ)

          8.นาเหนือ  เป็นตำแหน่งสำคัญลำดับ 12 เป็นเสนาบดีชั้นรอง (ฝ่ายเกษตร)

          9.นาใต้  เป็นตำแหน่งสำคัญลำดับ 13 เป็นเสนาบดีชั้นรอง (ฝ่ายเกษตร)

          10.ซาเนตร เป็นตำแหน่งสำคัญลำดับที่ 14  มีหน้าที่เป็นเลขานุการเมืองแสน

          11.ซานนท์ เป็นตำแหน่งสำคัญลำดับที่ 15  มีหน้าที่เป็นเลขานุการเมืองจันทร์

          12.ซาอารักษ์ เป็นตำแหน่งสำคัญลำดับที่ 16  มีหน้าที่เป็นกรมอาลักษณ์

          ตำแหน่งอาญาทั้งสี่จะมีบรรดาศักดิ์เป็น  "เจ้า" โดยเฉพาะเมืองใหญ๋ ๆ  หากเป็นเมืองเล็ก ๆ ไม่ปรากฏชัดเจน

         ส่วนตำแหน่งที่ 5 - 12 นั้นมีบรรดาศักดิ์เป็นเพี้ย ซึ่งหากเทียบกับขุนนางของไทย น่าจะตรงกับคำว่าพระยา

         นอกจากนี้ยังมีตำแหน่งพิเศษที่มักพบใช้ในภาคอีสานในสมัยรัชกาลที่ 5 อีก 11 ตำแหน่ง ซึ่งเจ้าเมืองเป็นผู้ตั้ง ตำแหน่งพิเศษเหล่านี้บางเมืองแต่งตั้ง หรือไม่แต่งตั้งก็ได้ ซึ่งหลวงผดุงแคว้นประจันต์ (จันทร์ อุตรนคร) ข้าหลวงเทศาภิบาล กำกับเมืองสกลนคร ได้รวบรวมไว้ ได้แก่

          1.เพี้ยนามเสนา

          2.เพี้ยมหาเสนา

          3.เพี้ยจันทฮส (จันทรส)

         4.เพี้ยซามาตย์

         5.เพี้ยชานุชิต

          6.เพี้ยแก้วดวงดี

          7.เพี้ยสุวรรณไมตรี

          8.เพี้ยอัครวงศ์

          9.เพื้ยเนตวงศ์

          10.เพื้ยนามวงศ์

          11.เพี้ยวุฒิวงศ์

         ตำแหน่งเหล่านี้เจ้าเมืองออกคำสั่งให้ไปช่วยราชการของเจ้าเมือง อุปราช ราชวงศ์ หรือราชบุตร ตลอดจนงานในกองของเมืองแสนและเมืองจันทร์ ก็ได้

[คิม นพวรรณ]

สวัสดีค่ะ

• ขออภัยค่ะ...ประวัติศาสตร์
• ตกสระอิค่ะ

[พิมล มองจันทร์]

นอกจากนี้ยังมีตำแหน่งทางพราหมณ์ เช่น ซาราชวัตร เป็นต้น (จริง ๆ แล้วผมก็พึ่งรู้ว่ามีตำแหน่งแบบนี้ด้วย ไปอ่านงานของ อ.ออต มาเลยได้ความรู้ใหม่ ๆ)

[ส่างนันตา]

ขอบคุณมากครับที่เตือนเรื่องคำผิด