beeman พาเที่ยวงานนเรศวรวิจัย (ปี ๔) <๒> : ถอดบทเรียนที่โรงเรียนบ้านตะโม่ประชาสรรค์

เป็นการถอดบทเรียนโดยใช้ เทคนิคของ AI เริ่มจากนักเรียน ครูผู้รับผิดชอบโครงการ จนกระทั่งถึงผู้อำนวยการโรงเรียน

พามาชมงานนเรศวรวิจัยปีที่ ๔ (วันแรก)กันต่อนะครับ (พาไปบูธของโรงเรียนบ้านตะโม่ประชาสรรค์-คำว่าตะโม่เพี้ยนมาจากคำว่า "ตาโม้")... ผมเห็นเด็กๆ กำลังตำสมุนไพรกันอยู่ก็สนใจ ไม่ใช่ผมสนใจเรื่องสมุนไพรเท่าไรหรอก แต่ผมเห็นพวกเด็กนักเรียน ผมอยากรู้ว่าเขาจะให้ความรู้อะไรกับผมได้บ้าง (เคารพศักดิ์ศรีของความเป็นมนุษย์, เชื่อว่าความรู้ในตัวตนมากกว่าความรู้ในตำรา) ผมคิดว่าผมคงได้อะไรดีๆ จากบูธนี้แน่ๆ ทั้งนี้มันขึ้นอยู่กับกระบวนการเรียนรู้ของผมนั่นเอง

ดญ.เพ็ญนภา ประสงค์ กับ ดช.อนุชิต ผิวชา นักเรียนชั้นม.๒

พอเดินเข้าไปก็มี เด็กชาย อนุชิต ผิวชา นักเรียนชั้น ม.๒ มาให้คำอธิบายถึงสมุนไพรพื้นบ้าน ก่อนอื่นผมก็สอบถามเด็ก ๒ เรื่อง คือ (๑) ความหมายของนามสกุล คือ ผิวชานี่หมายความว่า ผิวมันชาไปหมดแบบเป็นเหน็บชา หรือว่า ผิวสีชา (กาแฟ) เด็กตอบว่า "เป็นแบบหลัง" (๒) ผมถามว่าสมุนไพร แปลตรงตัวง่ายๆ ว่าอย่างไร เด็กอาจจะไม่เข้าใจคำถาม จึงตอบไม่ได้ (คำถามนี้ผมนึกที่หน้างาน ไม่ได้เตรียมมาก่อน) ผมเฉลยง่ายๆ

สมุน แปลว่า ลูกน้อง, ไพร แปลว่า ป่า ดังนั้น คำแปลง่ายๆ ตรงตัว คือ ลูกน้องที่มาจากป่า...รากเหง้าดั้งเดิมของสมุนไพรต้องมาจากป่า..อิอิ (นี่ผมแอบสอนเด็กทางอ้อมแบบ Problem based ไปแล้ว)

ทีนี้เด็กมี "ขมิ้นชัน" (ลืมถ่ายรูปมา) ก็อธิบายว่าเอาขมิ้นชัน+มะกรูด+ข่า ประมาณนี้ เอามาตำให้เข้ากันแล้วใส่ลูกประคบ นำมาใช้ในการบรรเทาอาการปวดต่างๆ....แค่ขมิ้นชันตัวเดียวผมก็ไม่มีความรู้แล้ว....ผมถามว่าขมิ้นชันหามาจากไหน ไปซื้อจากตลาดได้ไหม เด็กบอกว่าหายากในตลาด ต้องไปหาในที่ซึ่งเขาปลูกกัน ไปแบ่งเขามา...นี่ก็ได้ความรู้ไปอีกแบบ

ระหว่างนั้นก็มีเพื่อนของอนุชิต ชื่อ เด็กหญิงเพ็ญนภา ประสงค์ เข้ามาร่วมแจมด้วย แต่ผมยังไม่ได้สอบถามความรู้อะไร แต่อยากจะบันทึกภาพไว้ก่อน...ได้ภาพดั่งข้างบน

พอถามเด็กต่อ คุณครูวนิดา รัตนเสน เริ่มสนใจ ก็ให้คำอธิบายเพิ่มเติม ผมก็เลยขอถ่ายภาพคุณครูกับนักเรียนเสียเลย...(การขอถ่ายภาพแล้วเขาอนุญาตให้ถ่ายได้ นี่ผมคิดว่าเป็นวิธีการเปิดใจกันแบบหนึ่งที่ดีทีเดียว เปิดใจแบบไม่รู้ตัว)

คุณครูวนิดานี้แกเป็นครูผู้ชำนาญการพิเศษ (มางานนี้ได้เป็นผู้นำเสนอผลงานด้วย) ดูแลวิชาการงานอาชีพและเทคโนโลยี ส่วนที่พานักเรียนมาออกบูธนี่อยู่ในวิชาเลือก (สาระเรียนรู้เพิ่มเติม) ที่นักเรียนสนใจ มีนักเรียนเลือกเรียนเทอมหนึ่งประมาณ 10 กว่าคน...

ผมสอบถามถึงความรู้เดิม...มาจากคุณแม่ชื่อ อำนวย (ฮ่าๆ พอผมพูดถึง คุณอำนวย คุณกิจ แกเลยเข้าใจว่าผมพูดถึงคุณแม่..อิอิ) คุณแม่อำนวยไปเรียนวิชาเกี่ยวกับสมุนไพรและการนวดที่วัดโพธิ์กรุงเทพฯ เมื่อ 10 กว่าปีที่แล้ว...หลังจากมีความเชี่ยวชาญพอสมควรก็มาช่วยงานพัฒนากร ที่สำนักงานพัฒนาแรงงานจังหวัดในประมาณปี 2542-2544

จากนั้นคุณครูวนิดา ก็สนใจที่จะอนุรักษ์เรื่องไทยๆ หรือภูมิปัญญาไทยเอาไว้ เพราะว่าพืชสมุนไพรมีอยู่รอบตัว และรอบๆ โรงเรียนก็มีทรัพยากรท้องถิ่นพร้อม ซึ่งได้รับการสนับสนุนจาก ผอ.โรงเรียนคือ ผอ.มนัส อินหอม...

แค่ถ่ายรูปผอ. แต่ยังไม่ได้คุยกัน เพราะกำลังคุย (AI) กับอ.วนิดาค้างอยู่ในเรื่องสมุนไพร กับ ลูกประคบสมุนไพรยังซึ่งไม่ทันจบดี ก็ไปพบผลิตภัณฑ์ตัวใหม่ เป็นถ่านจากผลผลิตทางการเกษตรที่เหลือใช้..คุณครูวนิดากำลังจะเล่าต่อเรื่องกระบวนการมีส่วนร่วมของเด็กนักเรียน..ได้คำพูดเด็ดของครูวนิดามา ๑ ข้อ คือ "ครูไม่มีสิทธิ์เบื่อ" (ในการเสาะแสวงหาความรู้ของนักเรียน)

ครูเล่ากระบวนการ (เคารพความรู้ในตัวตนมากกว่าตำรา) คิด "ถ่านจากผลผลิตทางการเกษตร" เอามาต่อยอดเป็น"ถ่านผลไม้ดูดกลิ่นเพื่อสุขภาพ".(ในตู้เย็น)..คือ เด็กชายธนกร ทองทา อยู่ชั้น ม.๑ มีคุณพ่อเป็น "คนเผาถ่าน" เผาถ่านจากไม้ที่เหลือใช้...ความรู้นี้ก็ถูกถ่ายทอดไปยังลูก... พอช่วงเปิดเทอมเด็กชายธนกรมาโรงเรียนเรียนมาเรียนวิชาสาระความรู้เพิ่มเติม..ก็ช่วยกันคิดกับครูเริ่มจากเผาถ่านก่อน แล้วมีการโยนผลไม้ลงไป แล้วผลไม้กลายเป็นถ่าน...

คุณครูและผลงานถ่ายผลไม้ดูกกลิ่นเพื่อสุขภาพ

แต่พอลองมาทำจริง เผาในภาชนะ ก็ได้ไม่ดี จึงต้องทดลองใหม่ ๔ ครั้ง ถึงจะได้ผลิตภัณฑ์ที่นำมาแสดงในวันนี้ ซึ่งใช้เวลาคิดและทดลองทำเพียง 2 เดือน แต่ว่ายังไม่สมบูรณ์...แต่ที่น่าสนใจคือมีกระบวนการคิดร่วมกัน กระบวนการทดลองและจดบันทึก ซึ่งจะได้รับคำแนะนำกระบวนการตีโจทย์ปัญหา จากคุณครูที่ปรึกษาและท่านผอ.

ถ่านผลไม้ดูดกลิ่นเพื่อสุขภาพอย่างเดียวยังไม่น่าสนใจ ต้องพัฒนา packaging ด้วย ครั้งแรกทำเป็นชะลอม แต่ว่าทำไม่ทัน ได้เด็กนักเรียนหญิงทำเป็นกล่องใส่ แล้วใส่ในถุงพลาสติกอีกครั้ง...แสดงให้เห็นถึงการเป็น "ทีมเรียนรู้-Team Learning"

ถึงตรงนี้...ท่านผอ.ก็สนใจในตัว beeman เลยเชิญไปนั่งสนทนาแลกเปลี่ยนเรียนรู้กัน ท่านผอ.เรียนจบ จากคณะศึกษาศาสตร์ มศว พิษณุโลก ตอนปี 2526 พอกลับไปก็ได้เป็นครูใหญ่ พอประมาณปี 2528 ก็ได้ย้ายไปเป็นครูใหญ่ที่โรงเรียนบ้านตะโม่ประชาสรรค์ (จนถึงปัจจุบัน) ต่อจากครูใหญ่คนเดิมที่เคยสอนผอ.มนัสมา กลับมาเรียนปริญญาโทภาคค่ำอีกครั้งจนจบในปี 2532

ผอ.มนัสบริหารโรงเรียนนี้ต่อเนื่องมา ไม่เคยย้ายไปไหน จากโรงเรียนประถมเป็นโรงเรียนขยายโอกาส ในเนื้อที่เพียง ๒ ไร่ แต่มี 11 ชั้นเรียน ซึ่งการทำงานส่วนหนึ่ง ต้องอาศัยการทำงานกับชุมชน...

ผอ.มีแนวการพัฒนานักเรียนให้คิดเป็น จนกระทั่งเด็กคนหนึ่งซึ่งจบไป สามารถสร้างงานมีรายได้เดือนละ 8 ล้านบาท...

มีตัวอย่างเรื่องเล่าทับซ้อนครับ เรื่อง "ถอดบทเรียนภูมิปัญญาการตีมีด" แสดงถึงวิธีการสอนให้นักเรียนคิดเป็น ทำอย่างไร

ทีมของครูมาวางแผนกัน หาครูภูมิปัญญาท้องถิ่น พอดีในท้องถิ่นมีภูมิปัญญาในการตีมีด ก็ส่งคนไปติดต่อให้เป็นวิทยากรที่บ้าน แล้วแต่งตั้งเป็น "ครูกิตติมศักดิ์" มีการนัดแนะกันว่าจะส่งนักเรียนมาเรียนที่บ้าน
จากนั้นส่งคุณครูไปเรียนรู้ขั้นตอนการตีมีด
แล้วก็มาพูดคุยกับนักเรียนในชั้น แบ่งนักเรียนออกเป็น 3 กลุ่ม แล้วแต่ละกลุ่มก็จะได้รับความรับผิดชอบในการศึกษาขั้นตอนต่างๆ ในการตีมีด ไม่ซ้ำกัน กลุ่มละ 2-3 ขั้นตอน
กำหนดวันไปศึกษาดูงานการตีมีดภาคปฏิบัติ...โดยคณะครูนำทีมไป
หลังจากกลับมาโรงเรียน ก็จะมาจับกลุ่มวิเคราะห์กระบวนการตีมีด ถอดบทเรียน
นักเรียนสรุปว่า อยากให้มีกลุ่มตีมีดในโรงเรียน โรงเรียนก็สนับสนุนอุปกรณ์ต่างๆ โดยนักเรียนออกแบบประยุกต์ช่วยกันสร้าง อันที่สร้างเองไม่ได้ก็ไปเชิญครูผู้สอนช่วยมาสร้างให้
ต่อไปนักเรียนกลุ่มนั้นก็ตีมีดเองได้ แถมยังถ่ายทอดไปให้รุ่นน้องได้อีกด้วย
บางคน เห็นแค่ตะปู ก็นำมาตีเป็น "มีดจิ๋ว" ได้
เมื่อนักเรียนตีมีดได้มากเข้าก็จัดให้มีการขายมีด กลายเป็น 1 โรงเรียนหนึ่งผลิตภัณฑ์

รายได้ของการจำหน่ายผลิตภัณฑ์แบ่งเป็น 3 ส่วน ส่วนหนึ่งนักเรียนเอาไป ส่วนที่สองครูเก็บไว้ใช้ลงทุนหมุนเวียนต่อ ส่วนที่ 3 ให้กับโรงเรียน เพราะต้องใช้ทรัพยากรของโรงเรียน

ผมยังได้ความรู้ วิธีคิด และปัญหาต่างๆ ของการจัดการโรงเรียน..จากผอ.มนัส ซึ่งเป็นผู้รู้จริง ทำได้จริง...

วิธีคิด วิธีสอน ของผอ.มนัส ใช้กระบวนการทำลายกำแพงสกัดกั้นพลังของมนุษย์ 6 ข้อ ของท่านอาจารย์หมอประเวศได้หมด 6 ข้อที่ว่านั้นคือ