การครอบงำสื่ออธิบายโดย The Media Hegemony Theory(1)

เป็นการรวม 2 บทความที่เกี่ยวข้องกันเข้าด้วยกัน อาจงงไปบ้าง

หากสืบค้นคำอธิบายของสิ่งที่เรียกว่าอุดมการณ์นั้น มีผู้เริ่มใช้คำ เป็นคนแรก คือ Antôine Louis Claude Comte Destrutt de Tracy[1] ได้นิยามภาษาฝรั่งเศส Idéologue ว่า “science of idea” คือ “ศาสตร์แห่งความรู้ที่ได้จาก ประสบการณ์ที่สัมผัสได้ทางกายภาพ” [2] ความหมายดั้งเดิมของคำนี้เด เตรซีใช้การประกอบคำภาษากรีก ๒ คำ คือ Είδος (eidos – sort / kind / type / genre / species / strain) และ Λόγος (logos – rationality/knowing of/law) ซึ่งหากดูจากรากศัพท์ภาษากรีกนั้น ผมก็พอจะให้นิยามคร่าวๆของอุดมการณ์ว่า “ความคิดเกี่ยวกับแบบแผนอย่างใดอย่างหนึ่ง” ในสถานะแบบนี้นั้น อุดมการณ์จึงมีสภาวะเป็นนามธรรมซึ่งจะถูกสร้างขึ้นเมื่อใดก็ตามที่มนุษย์พยายามที่จะหาหลักประกันเพื่อให้ “มุมมอง – Θεωρία(theoría – consideration/theory)” อันใดอันหนึ่งที่มนุษย์ได้สร้างขึ้นมาอธิบายปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นให้มีความสมบูรณ์ชั่วนิรันดร์ เช่นนั้นแล้วอุดมการณ์จึงไม่ใช่เครื่องมือในการหาความรู้ หรือเข้าสู่ความรู้ทั้งนี้เพราะถูกควบคุมด้วยผลประโยชน์ในด้านต่างๆมากกว่าที่จะถูกควบคุมด้วยเหตุผล ในทุกสังคมมีความเป็นไปได้ที่จะพยายามสร้างอุดมการณ์เพื่อมีหน้าที่ในการ “สร้างสรรค์/ปรับปรุง/เปลี่ยนแปลง” ปัจเจกบุคคลให้เข้ากับเงื่อนไขการดำรงอยู่ของสังคม และหากเชื่อกรัมชี่ปฏิบัติการณ์ที่เกิดขึ้นนี้จะเริ่ม “ประกอบสร้าง” กันในระดับโครงสร้างหนึ่ง(ส่วนบน)ของสังคม หากกล่าวโดยรวมอุดมการณ์จะถูกสร้างให้มีลักษณะโดยรวม[3]ดังต่อไปนี้

๑. ให้คำอธิบายได้ว่าสภาวะแห่งสังคมการเมืองที่ดำรงอยู่นั้นเป็นอย่างไร เรียกอุดมการณ์ที่ถูกสร้างแบบนี้ว่า โลกทัศน์(world view)

๒. เสนอตัวแบบของสังคมที่พึงปรารถนาในอนาคตว่าต้องเป็นอย่างไร เรียกอุดมการณ์ที่ถูกสร้างแบบนี้ว่าเกิดมีวิสัยทัศน์ (vision) ต่อสังคมที่ดีในอนาคต

๓. ชี้นำว่าการเปลี่ยนแปลงทางสังคมการเมืองในรูปใด ที่จะสามารถพาไปสู่สังคมที่ปรารถนาในสภาพ

เช่นนี้ อุดมการณ์จึงต้องถูกสร้าง จึงต้องมีผู้สร้าง และต้องถูกใช้จึงต้องมีผู้ถูกกระทำโดยอุดมการณ์ เช่นนั้นแล้วอุดมการณ์จึงเป็นสิ่งนามธรรมที่มีมิติทางอำนาจ ในการบังคับให้ทำหรือไม่ทำ แต่ดังกล่าวมาข้างต้นว่าเพียงการบังคับหรือควบคุมนั้นไม่เพียงพอ อุดมการณ์จะมีปฏิบัติการณ์อันสมบูรณ์และสัมบูรณ์นั้นต้องมีมิติของการครอบงำด้วยกลับมาที่ด้านนีโอ-มาร์กซิสม์อย่าง Antonio Gramsci กล่าวถึงอุดมการณ์[4]ว่าคือการใช้พลังอำนาจทางการเมืองที่แท้จริง และโดยทั่วไปผู้ปกครองคือกำหนดขึ้นมา ด้วยอำนาจที่มี

อุดมการณ์จึงเป็นเครื่องมือของผู้ปกครองในการคบคุมพลเมืองของตนได้อย่างราบรื่น หรืออย่างน้อยที่สุดก็เป็นที่ยอมรับของพลเมือง ให้การยอมรับด้วยใจไม่ใช่ด้วยการ ใช้กำลัง กรัมชีไม่ได้มองว่าพลังในการปกครองจะผูกติดอยู่กับชนชั้นใดชนชั้นหนึ่ง แต่มองว่าสังคมจะถูกปกครองโดยคนกลุ่มหนึ่งในช่วงเวลาหนึ่งๆ พอช่วงเวลาผ่านไปก็เป็นไปได้ที่กลุ่มอื่นจะขึ้นมามีอำนาจแทน กลุ่มที่ทำหน้าที่ปกครองสังคม จะเรียกว่า “กลุ่มผลประโยชน์ที่ตกลงกันได้ในช่วงเวลาหนึ่งๆ”หรือกลุ่มประวัติศาสตร์(historical bloc) และสิ่งที่ถูกสร้างเป็น “อุดมการณ์หลักของสังคม” คือ “ร่องรอยของการจัดสรรอำนาจที่มีผลทำให้โครงสร้างของอำนาจดูราวกับว่าเป็นเรื่องธรรมชาติ เรื่องปกติธรรมดา หรือ เป็นสิ่งที่หลีกเลี่ยงไม่ได้” กระบวนการที่ชนชั้นซึ่งมีบทบาทโดดเด่นในสังคมหรือชนชั้นที่เป็นคนจำนวนไม่มาก ใช้สถาบันทางสังคมโดยอาศัยอภิสิทธิ์บางอย่างที่ทำให้เข้าถึงสถาบันเหล่านี้ได้ และใช้สถาบันนั้นเป็นเครื่องมือในการธำรงไว้ซึ่งพลังอำนาจของกลุ่มตน โดยผ่านการสร้างอุดมการณ์หลักของสังคมนั้น กรัมชีเรียกว่า “การครองอำนาจนำ – Hegemony(Egemonia or Direzione) ” สถาบันทางสังคมบางสถาบัน เช่น สถาบันสื่อมวลชน ที่กลุ่มดังกล่าวหรือชนชั้นใดๆอาศัยอภิสิทธิ์บางอย่างที่ทำให้เข้าถึงสถาบันเหล่านี้ได้แล้วนั้น จะกลายเป็นเครื่องมือในการสร้าง “อุดมการณ์หลัก”ของสังคม ซึ่งตามปกติอุดมการณ์หลักของสังคมแต่ละแห่ง ก็คือ ชุดของแนวความคิดพื้นฐานที่จัดว่าเป็นสามัญสำนึกของพลเมืองในสังคมนั้นๆ ซึ่งอีกนัยหนึ่งก็คือ ร่องรอยของการจัดสรรอำนาจอย่างถูกต้องตามกฎหมาย โดยทำให้โครงสร้างของอำนาจดูราวกับว่าเป็นเรื่องธรรมชาติ เรื่องปกติธรรมดา หรือ เป็นสิ่งที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ กระนั้นเองก็เป็นเรื่องปกติเช่นกันที่ อุดมการณ์หลักจะถูกท้าทายเป็นระยะ[5] เพราะดังกล่าวมาแล้วว่ากรัมชีเชื่อว่า อุดมการณ์เป็นสิ่งที่ถูกสร้างขึ้น เมื่อถูกสร้างขึ้นก็หมายความว่าแต่เดิมมันไม่ได้มีอยู่ เช่นนี้แล้วการถูกท้าทายด้วยอุดมการณ์ใหม่ๆจากกลุ่มอื่นที่แสวงหาอำนาจจึงเป็นเรื่องที่เกิดขึ้นได้

ทฤษฎีครองอำนาจนำในทางสื่อ(Media Hegemony Theory or Hegemonic Model of Media) นั้นเป็นทฤษฎีที่ประยุกต์มาจากทฤษฎีว่าด้วย “การครองอำนาจนำ(The Concept Hegemony)” ของกรัมชี ที่มองว่า ชนชั้นนำคือตัวการในการสร้างบรรทัดฐานต่างๆให้กับสังคมผ่านการครอบครองสื่อ[6] ดังนั้นก่อนที่ผมจะอธิบายสิ่งอื่นใดนอกเหนือจากนี้ ผมต้องขอกลับไปหารากเหง้าทางความคิดที่ถูกประยุกต์มานี้เสียก่อนแต่เดิมกรัมชีไม่ได้กล่าวถึง “สิ่ง” ที่ปัจจุบันเรียกกันว่า Hegemony เนื่องด้วยกรัมชีคิดถึงสิ่งนี้ในขณะที่ถูกคุมขัง และเขียนแสดงความคิดผ่าน “บันทึกจากคุก”(Quaderni del Carcere or The Prison Notebook) โดยใช้คำอิตาเลียน ๒ คำ คือ dirigere และ egemonia ที่ต่างมีความหมายว่า to direct, lead, rule ที่เป็นเช่นนี้ด้วยเพราะการตรวจสอบ(censor)เอกสารที่เข้มงวดนั่นเอง นั่นจึงทำให้มีการใช้ “สิ่ง” ที่กรัมชีกล่าวถึงนี้ด้วยคำที่หลากหลาย เช่น นักวิชาการมาร์กซิสม์หลายคนเรียก “สิ่ง” นี้ว่า “ปรัชญาแห่งการปรับประยุกต์ – The Philosophy of Praxis” ส่วน Vladimir Ilich Ulyanov ‘Lenin’ เรียกว่า “พวกหมู่มาก – The Majoritarians”[7] แต่อย่างไรก็ตามคำว่า Hegemony ก็ได้กลายเป็นคำที่ “ติดตลาด” จนกลายเป็นเครื่องหมายการค้าในงานของกรัมชี กระนั้นการนิยามคำว่า Hegomony ก็ยังไม่ชัดเจนนัก แต่พอจะให้นิยามกว้างๆได้ดังนี้[8]

๑. Hegemonyใช้เป็นความคิด(concept)ในการอธิบายกระบวนการ และ วิวัฒนาการที่เป็นธรรมชาติ(Organic) ของการต่อสู้(struggle) ใน “สิ่ง” ที่ครอบงำจิตใจของชนชั้นที่ถูกกดขี่

๒. Hegemony เป็น “สิ่ง” ที่ถูกสร้าง, รักษา และ ผลิตซ้ำโดยปัจเจกชน

๓. Hegemony ใช้อธิบายกระบวนการที่ปัญญาชนสร้างจิตสำนึกในการเข้าใจสภาพสังคมที่เป็นจริง และ พัฒนารูปแบบของการวางแผนการและการเคลื่อนไหวทางการเมือง หรือ Hegemony ในความหมายนี้ก็คือสิ่งที่นักวิชาการมาร์กซิสม์ปรัชญาเรียกว่าการปรับประยุกต์(praxis)ดังกล่าวมาข้างต้นนั่นเอง

Perry Anderson กล่าวว่ากรัมชีนั้นได้ขยายความและให้ความหมายของ Hegemony จากการเอาใจใส่มุมมองของชนชั้นแรงงานในช่วงการปฏิวัติสังคมที่ปกครองโดยระบบศักดินายุโรปของพวกชนชั้นกลาง ให้กลายสภาพเป็นสังคมทุนนิยมที่มีชนชั้นกลางเป็นผู้ปกครอง ผ่านการครอบงำด้วยลักษณะผู้นำทางปัญญา หรือ ศีลธรรม(domination as intellectual and moral leadership)[9] กระบวนการเช่นนี้ Paul Ransome กล่าวว่า Hegemony สามารถมองได้ว่าเป็นกระบวนการในการหลอมรวม(combination) การใช้กำลัง(force) และการสร้างฉันทานุมัติ(consent)[10] เป็นกระบวนการทางสังคมที่กรัมชีเรียกว่า “สงครามทางความคิด(war of position)” ในการทำให้สังคมเข้าใจ หรือรับรู้ “จุดยืน” (position) ของการเคลื่อนไหว(war of movement) ที่ชนชั้นกลางใช้ในการปฏิวัติสังคมดังกล่าว ทั้งยังทำให้สังคมเชื่อถือใน “จุดยืน” นั้นอีกด้วย ผ่านการสร้าง “จิตสำนึก”(conscious) ให้ยอมรับในการขึ้นมามีอำนาจในสังคมของชนชั้นกลางโดยการสร้าง/การใช้สถาบันเพื่อครอบงำความคิดของพลเมือง และสร้างพลเมืองในสังคมให้กลายเป็นแนวร่วมทางอุดมการณ์ที่กรัมชีเรียกว่า “กลุ่มประวัติศาสตร์”(historical bloc) เช่น โรงเรียน กรัมชีเรียกสถาบันเหล่านี้ว่า ประชาสังคม(civil society) ซึ่งกรัมชีถือว่าสถาบัน เช่น โรงเรียนนี้ เป็นหน่วย(unit)ที่เครื่องมือของการครอบงำทางอุดมการณ์ทำงานปลูกฝังให้อุดมการณ์ถูกรับรู้ในสถานะส่วนตัว(‘private’ civil society)อย่างมีคุณภาพ โดยมีตัวแทน(agency)ของอุดมการณ์ชนชั้นกลางคือ “ปัญญาชน” [11]อนึ่งการที่ชนชั้นกลางเป็นชนชั้นที่ต้องเคลื่อนไหว(dynamic) อยู่ตลอด สิ่งที่สำคัญที่สุดอย่างหนึ่งของชนชั้นกลางต้องบริโภคคือสื่อ และในการต่อสู้ในระบบตลาดยุคโลกาภิวัตน์ ข้อมูลข่าวสาร และกระบวนการต่างๆในการได้รับ, ครอบครองอำนาจในการสร้างสื่อ เป็นสิ่งที่สำคัญ ในการเมืองของสื่อเช่นนี้ กล่าวได้ว่าชนชั้นกลางคือ ชนชั้นที่ชำนาญและได้เปรียบกว่าชนชั้นอื่นๆในสังคม ในเรื่องของสื่อสารมวลชน[12]

จากสังเขปทฤษฎี Hegemony ที่กล่าวมา เมื่อนำมาประยุต์เป็นทฤษฎีทางสื่อสารมวลชนที่ว่า ชนชั้นนำคือตัวการในการสร้างบรรทัดฐานต่างๆให้กับสังคมผ่านการครอบครองสื่อ ในสังคมปัจจุบันชนชั้นนำที่ว่านี้ในปัจจุบันก็คงไม่ใช่ใครนอกจากชนชั้นกลางจำนวนหนึ่งที่มีอำนาจทางเศรษฐกิจ, สังคม และการเมือง ทั้งยังมีความสามารถในการใช้สื่อเป็นพื้นที่ในการควบคุม/ครอบงำความคิด,ความรู้ และความเชื่อของสังคมสำหรับกรัมชีกระบวนการด้านการครองอำนาจนำนั้นมีจุดมุ่งหมาย ๒ ด้านและด้านหนึ่งนั้นคือการรักษาไว้ซึ่งการมีอำนาจในการจัดความสัมพันธ์ในเรื่องการเมือง และเศรษฐกิจ ซึ่งเป็นวิธีของกลุ่มชนชั้นเพื่อจัดการชนชั้นตรงข้ามเพื่อไม่ให้ทำลายการครองอำนาจนำของกลุ่มตน[13] กรัมชีเรียกสิ่งนี้ว่า “การครองอำนาจนำในทางการเมือง”(political hegemony) ส่วนอีกด้านคือการรักษาไว้ซึ่งการมีอำนาจในการจัดความสัมพันธ์ในเรื่องระบบคิด ที่กลุ่มชนชั้นสถาปนาระบบนั้นให้กลายเป็นกรอบความคิดหลักของสังคม กรัมชีเรียกว่า “การครองอำนาจนำในทางวัฒนธรรม”(cultural hegemony) ในการครองอำนาจนำนั้นต้องมีการยินยอมของชนชั้นที่ถูกครอบงำด้วยซึ่ง ในกรณีที่ชนชั้นปกครอง(หรือที่มีอำนาจ)มีความเป็นเอกภาพ เป็นกลุ่มก้อนมีฐานอุดมการณ์เข้มแข็ง การเข้าต่อกรกับอุดมการณ์ของชนชั้นปกครองนั้นเป็นเรื่องที่ลำบาก เพราะด้วยความเป็นเอกภาพทางภูมิปัญญาของชนชั้นปกครองนั้นจะทำให้ “มวลชน - mass” เชื่อใจและมั่นใจในอุดมการณ์หลัก สิ่งที่เกิดขึ้นคือการปราศจากสภาวะการสนใจทางการเมือง กรัมชี่เรียกว่า “การครองอำนาจนำจากภายนอก”[14] ที่ว่านอกคือมวลชนอยู่นอกขอบเขตของการเข้าถึงอำนาจการนิยามทางชนชั้นของชนชั้น(หรือกลุ่ม)ที่ครองอำนาจนำ หรือเรียกได้ว่าถูกครอบงำนั่นเองในอีกด้านหนึ่งหากมองไปถึงสิ่งที่เรียกว่าการครอบงำในความหมายที่เป็นการยืนยันความมั่นคง เพราะหากปล่อยให้มีความหลากหลายนั่นคือมนุษย์จะต้องพบกับความไม่แน่นอน การถูกครอบงำด้วยเชื่อว่าเกิดความมั่นคงด้วยความเป็นอันหนึ่งอันเดียวคือทางเลือกของมนุษย์ในโลกสมัยใหม่ เช่น การที่มนุษย์พยายามสร้างกฎหมาย(the Rule of Law) มากกว่าการปกครองด้วยกฎมนุษย์(the Rule of Man)[15] ดังเช่นความเชื่อที่ว่าความมั่นคงในชีวิตคือสิ่งที่มนุษย์ทุกคนอยากมี อยากเป็น อยากได้ ตั้งแต่ในยุคบุรพกาล(primitive) มนุษย์ต้องประสบกับภัยธรรมชาติที่ไม่อาจคาดเดา การเคารพยำเกรงต่อธรรมชาติจึงเป็นสิ่งที่มนุษย์โบราณสร้างขึ้นผ่านพิธีกรรม สิ่งที่ผลักดันมนุษย์โบราณให้แสดงอาการยอมแพ้(worship)ต่อธรรมชาติ ก็คือ “ความกลัว” และสิ่งที่สัมพันธ์กันก็คือ “ความตาย” หรือก็คือ “กลัวตาย” และมนุษย์ในสังคมสมัยใหม่จะเลือกเชื่อปัญญาชนก็เมื่อ ปัญญาชนยืนยันความมั่นคงให้มนุษย์ ปัญญาชนสร้างความเชื่อผ่านการใช้สถาบันเพื่อครอบงำความคิดของพลเมือง เช่น โรงเรียน กรัมชีเรียกสถาบันเหล่านี้ว่า ประชาสังคม(civil society) ซึ่งกรัมชีถือว่าเป็นหน่วย(unit)ที่เครื่องมือของการครอบงำทางอุดมการณ์ทำงานปลูกฝังให้อุดมการณ์ถูกรับรู้ในสถานะส่วนตัว(‘private’ civil society)อย่างมีคุณภาพ[16] โดยเป็นสถานที่ที่ปัญญาชนยืนยันความมั่นคงให้มนุษย์ เช่นนั้นแล้วหากมีชนชั้นใดที่มีการศึกษาและสามารถเข้าถึงอำนาจของรัฐในระดับนโยบายนั้น สามารถที่จะสร้างคำนิยามต่อทุกๆสิ่งในสังคมของตน ซึ่งจะว่าไปแล้วก็ไม่ต่างกับที่นักศึกษา(นักปรัชญา)แบบกรีกถามหาสังคมอุดมคติ และพยายามสร้างสังคมนั้นขึ้นมาให้เป็นจริง การที่จะทำเช่นนี้ได้ต้องผ่านกระบวนการสร้างทางสังคมจากสถาบันต่างๆของภาคสังคมการเมือง หรือหากพูดภาษาสมัยใหม่หน่อยก็คือภาครัฐซึ่งผลิตอุดมการณ์หลักของสังคมมาชุดหนึ่ง(หากพูดภาษาแบบฟูโกต์ก็คือ วาทกรรมนั่นเอง) ในสภาพแบบนี้ มนุษย์กลุ่มเดียวที่จะสามารถกลายเป็นปัญญาชน(ผู้สร้างวาทกรรม)เพราะอำนาจการสร้างวาทกรรมนั้นถูกผูกขาดโดยชนกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง ซึ่งกรณีนี้กลุ่มอื่นๆ ที่มีบุคคลที่มีสมรรถนะ(potential)ที่จะสามารถกลายเป็นปัญญาชนได้ก็ถูกด้อยค่า(de-value) หรือไม่ก็ถูกกีดกันออกไป(exclude)