โพธิญาณ

โพธิญาณ หมายถึง ความรู้ในการตรัสรู้ หรือความรู้ที่ทำให้ตรัสรู้ บุคคลที่มุ่งหมายที่จะบรรลุโพธิญาณ หรือตรัสรู้ หรือผู้ที่กำลังบำเพ็ญบารมีธรรม ที่จะตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า

       คำว่า โพธิ  ความหมายอย่างกว้าง   คือ  การตรัสรู้ อันครอบคลมไปถึงการเตรียมตัว หรือการสะสมความรู้ (การบำเพ็ญบารมี) ก่อนตรัสรู้ และตัวความรู้ที่ทำให้เป็นพระพุทธเจ้า แ่ละผลการตรัสรู้ คือ ความหลุดพ้นและนิพพาน แม้ต้นไม้ที่ประทับนั่งตรัสรู้ ก็เรี่ยกว่า ต้นโพธิ์

      อรรถกถาต่าง ๆ กล่าวว่า  โพธิ คือ มรรค อันหมายถึง ทางปฏิบัติ เป็น 4 ชั้น ได้แก่ โสดาปัตติมรรค สกทาคามิมรรค อนาคามิมรรค และอรหัตมรรค

      ความหมายสำคัญของคำว่า  โพธิอีกอย่างหนึ่ง  คือ  ความรู้ หรือ ญาณซึ่งเป็นความรู้ของพระพุทธเจ้า 3 ประการ หรือเรียกว่า  วิชา 3 คือ

     1.  ปุเพนิวาสานุสสติญาณ  ระลึกชาติได้

     2.  ูจุตูปปาตญาณ เห็นการเวียนว่ายตายเกิดของสัตว์ทั้งหลาย เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า ทิพพจักขุญาณ คือ  ตาทิพย์

     3.   อาสวักขยญาณ  ความรู้ที่ทำให้สิ้นอาสวะ

     ในความรู้เหล่านี้ ความรู้ที่สำคัญที่สุด คือ อาสวักขยาญาณ ได้แก่  การรู้อริยสัจ 4 อย่างถ่องแ้ท้ตามความเป็นจริงแล้ว จิตก็หลุดพ้นจากอาสวะ คือ กามสวะ ภวาสวะ และอวิชชสวะ หรือได้แก่ การพิจรณาปฏิจจสมุปบาททั้งขบวนการเกิด(สมุทัย)และขบวนการดับ(นิโรธ) จนเห็นชัดแจ้งตามความจริง

        กล่าวเฉพาะอสวักขนยญาณนี้ั เป็นญาณของ อเสขบุคคล  คือ  ความรู้ที่เปลี่ยนคนธรรมดามาเป็น อริยบุคคล เป็นพระอรหันต์ เมื่อบรรลุความรู้ขึ้นนี้แล้ว จิตหลุดพ้นจากกิเลสทั้งปวง (วิมุตติ) กลายเป็นพระพุทธเจ้า ่ชื่อว่า ่พระพุทธเ่จ้า เพราะอรรถว่า ตรัสรูสัจจะทั้่งหลาย เพราะอรรถว่า ให้หมู่สัีตว์ตรัสรู้ตาม เป็นสัพพัญญู เพราะรู้ธรรมทั้งปวง

        ดังนั้น  คำว่า  โพธิญาณ จึงหมายถึง ความรู้ในการตรัสรู้ หรือความรู้ที่ทำให้ตรัสรู้ บุคคลผู้มุ่งหมายที่จะบรรลุโพธิญาณ หรือตรัสรู้ หรือผู้ที่กำลังบำเพ็ญบารมีธรรมเพื่อที่จะตรัีสรู้เป็นพระพุทธเจ้า เรียกว่า พระโพธิสัตว์  บางทีก็เรี่ยกว่า พระมหาสัตว์ หรือพระมหาบุรุษ  ซึ่งหมายถึง  บุุคคลที่ยิ่งใหญ่กว่าผู้อื่น  หรือเป็นสัตว์ที่ประเสริฐกว่าสัตว์อื่น  (ในการบำเพ็ญบารมี)  หรือ  หมายถึีงบุคคล  ผู้ตักเตือน เหล่าอื่น  หรือผู้ต้องการช่วยเหลือสัตว์อื่นออกจากทุกข์

         หลังจากทรงบรรลุพระโพธิญาณแ่ล้วทรงดำริว่า ตถาคตได้บริจาคบุตรและภรรยาให้เป็นทาน และสละทรัพย์สิ่งของต่างๆ ตลอดถึงเลือดเนื้อและชีวิตบำเพ็ญบารมีมาสิ้นกาลนานถึง 4 อสงไขย 100,000 กัป ก็ เพราะต้องการพระโพธิญาณนี้เท่าน้ัน บัดนี้ ตถาคตได้กำจัดกิเลสทั้งปวง บรรลุพระสัพพัญญุตญาณ อันเป็นโลกุตตรธรรมสมปรารถนาแล้ว