เกริ่นนำ
การจัดการศึกษาภายใต้ปรัชญาปฏิรูปนิยม (Reconstructionism) มีความเชื่อว่าการศึกษาเป็นเครื่องมือโดยตรงสำหรับการเปลี่ยนแปลงทางสังคม โดยกระบวนการเรียนรู้ต่างๆ เน้นให้ความสำคัญกับการสร้างผู้เรียนให้มีความเป็นพลเมือง ที่มีความรู้ ความเข้าใจ เพื่อนำไปสู่การเปลี่ยนแปลงสังคม โดยการจัดกิจกรรมการเรียนที่ที่นำไปสู่การเปลี่ยนแปลงเชิงสังคมนั้น มีหลากหลายรูปแบบเเละหลากหลายเทคนิค วิธีการ ขึ้นอยู่ที่ครูผู้สอนจะเลือกใช้ในการพัฒนาผู้เรียน
รูปแบบการเรียนรู้โดยใช้เกมเป็นฐาน (Game-Based Learning) หรือใช้คำย่อว่า GBL เป็นส่วนหนึ่งของรูปแบบที่ช่วยพัฒนาสังคมให้เกิดการเปลี่ยนแปลง โดยเป็นการนำจิตวิทยาที่เกี่ยวข้องกับเเรงจูงใจมาใช้เป็นฐานของเกมโดยให้ผู้เรียนมีส่วนร่วมในการสื่อสารทางมการศึกษาด้วยการเล่นเเละมีรูปแบบไม่ตายตัว โดย ทิศนา แขมมณี ได้ให้ความหมายของการใช้เกมเพื่อการเรียนรู้ไว้ว่า เป็นกระบวนการที่ผู้สอนใช้ในการช่วยให้นักเรียนเกิดการเรียนรู้ตามวัตถุประสงค์ โดยการให้นักเรียนเล่นตามเกมกติกา เเละเนื้อหาเเละข้อมูลของเกม พฤติกรรมการเล่น และผลของการเล่นเกมของนักเรียนมาใช้ในการสรุปการเรียนรู้โดยมีจุดประสงค์เพื่อช่วยให้นักเรียนได้เรียนรู้เรื่องต่างๆ อย่างสนุกสนานเเละท้าทายความสามารถ โดยนักเรียนเป็นผู้เล่นเอง ทำให้ได้ประสบการณ์ตรง เป็นวิธีที่เปิดโอกาสให้นักเรียนมีส่วนร่วมสูง
อนึ่ง เกมที่ใช้กับการเรียนรู้หรือการศึกษานั้น จะแตกต่างจากเกมทั่วไป เกมทั่วไปจะเน้นให้ความสำคัญกับความสนุก ความเพลิดเพลิน เเละความสำพันธ์ เเต่เกมเพื่อการเรียนรู้หรือการศึกษา จะเน้นให้ความสำคัญต่อการเปลี่ยนแปลงภายในตัวบุคคล เเละนำไปสู่การเปลี่ยนแปลงภายนอกนั่นเอง การเปลี่ยนแปลงดังกล่าวที่ใช้รูปแบบเกมเพื่อการเรียนรู้ มีหลายประเภท เช่น เกมกระดาน(บอร์ดเกม) เกมนำเข้าสู่บทเรียน เกมทดสอบ และเกมสันทนาการ เป็นต้น ซึ่งรูปแบบเเละวิธีการจะแตกต่างกันออกไปอย่างหลากหลาย
บอร์ดเกม หรือ อาจเรียกว่าเกมกระดาน (Board Game) เป็นเกมที่ผู้เล่นจะต้องวางหรือเคลื่อนย้ายตำแหน่งของชิ้นส่วนต่างๆ บนกระดาน ซึ่งหมายถึงพื้นผิดใดๆ ที่มีการทำสัญลักษณ์ไว้แล้ว โดยมีกติกากำกับ โดยในปัจจุบันในด้านการศึกษา มีการใช้บอร์ดเกมในชั้นเรียนมากขึ้น จะเห็นได้จากกระแสบอร์ดเกมเพื่อการศึกษาในสื่อออนไลน์ ซึ่งบอร์ดเกมมีหลายประเภท ได้แก่ เกมแนวครอบครัว เกมวางแผน ปาตี้เกม เกมนามธรรม เเละเกมที่มีธีม นอกจากนี้อาจมีรูปแบบอื่นๆ เเละมีการบูรณาการที่หลากหลายโดยเฉพาะการจัดการเรียนรู้ในชั้นเรียน
การเรียนรู้วิชาประวัติศาสตร์ กลุ่มสาระสังคมศึกษา ศาสนา เเละวัฒนธรรม เป็นรายวิชาการสำคัญต่อการสร้างความเข้าใจในอดีต เเละความเป็นมาของตนเองเเละมนุษย์ชาติ ในมิติของกาลเวลา ซึ่งตามหลักสูตรแกนกลางปี ๒๕๕๑ วางตัวชี้วัดอย่างครอบคลุมการเรียนรู้ ส่วนวิธีการนำไปสู่จุดมุ่งหมายนั้น ครูเป็นบุคคลสำคัญที่ทำให้ศิษย์เกิดการเปลี่ยนแปลง โดยเฉพาะการเรียนรู้ในศตวรรษปัจจุบันที่ต้องปรับวิธีเรียน เปลี่ยนวิธีสอน ให้ผู้เรียนเกิดทักษะที่จำเป็นในศตวรรษที่ ๒๑ ได้แก่ ทักษะการเรียนรู้และนวัตกรรม ทักษะชีวิต ทักษะการทำงานและการแก้ปัญหา และทักษะด้านเทคโนโลยีสารสนเทศเเละการสื่อสาร
จากการวิเคราะห์ข้อมูล อาจสรุปนิยามได้ว่า การจัดการเรียนรู้วิชาประวัติศาสตร์ด้วยการใช้บอร์ดเกม คือ การศึกษาอดีตขอสังคมมนุษย์ ในมิติของกาลเวลา โดยเน้นศึกษาหลักฐานทางประวัติศาสตร์ กลุ่มคนหรือบุคคลในประวัติศาสตร์ เหตุการณ์ในประวัติศาสตร์ ช่วงมิติเวลา เเละสำนึกร่วมของกลุ่มคน ผ่านการจำลองสถานการณ์บนกระดานที่มีการเคลื่อนย้ายวัตถุ สิ่งของต่างๆ ที่มีการทำสัญลักษณ์ไว้เเล้ว มีกติกากำกับ ทำให้ได้ประสบการณ์ จนนำไปสู่ผลลัพธ์ของการเรียนรู้ที่คาดหวัง
แนวทางการนำบอร์ดเกมเพื่อจัดการเรียนรู้วิชาประวัติศาสตร์ (ผู้เขียนมีประสบการณ์น้อยจึงขอเสนอเกมง่ายๆ สำหรับนักเรียนชั้นประถมศึกษา เพื่อการนำไปปรับใช้ได้ง่ายครับ)
๑. หากเป็นเนื้อหาที่เกี่ยวกับมิติเวลาบอร์ดเกมง่ายที่สุด คือ บันไดงู ที่ต้องการสร้างบอร์ดเกมเน้นให้ผู้เรียนเข้าใจลำดับช่วงยุคสมัยทางประวัติศาสตร์ อาจประยุกต์ใช้เกมบันไดงูที่ธรรมดา กลายเป็นเกมที่สามารถเรียนรู้มิติเวลาทางประวัติศาสตร์ได้ เช่น เริ่มตั้งแต่ยุคการอพยพเคลื่อนย้ายคนไทมาสู่บริเวณประเทศไทยในปัจจุบัน จากนั้นเริ่มมีอาณาจักรเกิดขึ้น เช่น อาณาจักรทวราวดี อาณจักรล้านนา อาณาจักรสุโขทัย อาณาจักรอยุธยา อาณาจักรธนบุรี เเละยุครัตนโกสินทร์ มีการทอยลูกเต๋าเพื่อเดินทางจากปัจจุบันย้อนไปอดีตเพื่อตามหาว่า "คนไทมาจากไหน" ระหว่างการเดินทางจะผ่านอาณาจักรต่างๆของไทยเเละในบริเวณประเทศไทย ซึ่งครูจะบรรยายเพิ่มเติมไปทีละขั้นๆ ซึ่งอาจเพิ่มเงื่อนไขหรือการ์ดเพิ่มเติมเข้าไปเพื่อสร้างพลังในการเรียนรู้เพิ่มมากขึ้น (ดังภาพตัวอย่าง)
๒. หากเป็นเนื้อหาที่เกี่ยวกับวัฒนธรรมเกมที่ช่วยให้เห็นภาพ คือ การ์ดภาพ โดยครูจะต้องสร้างการ์ดภาพที่เกี่ยวเนื่องกับวัฒนธรรม เช่น เนื้อหาเรื่อง อิทธิพลของวัฒนธรรมต่างชาติต่อสังคมไทย มีประเทศอินเดีย ลาว จีน กัมพูชา มอญ โปรตุเกส ฝรั่งเศส และอื่นๆ ควรทำการ์ดภาพวัฒนธรรม วิธีการเล่นอาจประยุกต์การเล่นแบบไพ่ เพื่อช่วยให้กระบวนการต่อเนื่องมากขึ้น เช่น การสร้างการ์ดเเคงวัฒนธรรม ที่เล่นเหมือนไพ่แคง โดยทุกคนจะได้การ์ดคนละ ๑ ชุด (การ์ดวัฒนธรรม) เเละครูจะมีการ์ดอีก ๑ ชุด (การ์ดสถานการณ์ ธงชาติเเต่ละประเทศ) โดยครูจะวางการ์ดธงชาติก่อน จากนั้นให้นักเรียนวางการ์ดวัฒนธรรมให้ตรงตามโจทย์ประเทศที่ครูกำหนดให้ การ์ดคนไหนหมดก่อน คนนั้นชนะ
หากสนใจเรื่องการ์ดเเคงข้ามวัฒนธรรม สามารถเรียนรู้ได้ที่ บันทึกนี้ (การ์ดแคงข้ามวัฒนธรรม)
๓.หากเป็นเนื้อหาที่เกี่ยวกับองค์ประกอบหรือระบบอาจใช้ การ์ดภาพโดมิโน่ โดยเฉพาะครูสังคมสอนประวัติศาสตร์ที่ต้องการจะสอนเนื้อหาเกี่ยวกับระบบชนชั้นสมัยอยุธยาหรือสมัยอดีต ชนชั้นศักดินาเป็นสภาพเเละระบบของสังคมอยุธยาสมัยอดีต ที่เป็นองค์ประกอบของสังคม ทำให้สังคมขับเคลื่อนไปได้ โดยจะมี ๖ ชนชั้นได้แก่ กษัตริย์ เจ้านาย ขุนนาง ไพร่ ทาส เเละชนชั้นพิเศษ คือ พระสงฆ์ สามารถให้การ์ดภาพได้เช่นเดียวกัน หรือ อาจใช้รูปแบบอื่นๆก็ได้ หรืออาจใส่เงื่อนไข สถานการณ์เพิ่มเติมเพื่อเพิ่มพลังการเรียนรู้ ขึ้นอยู่กับความถนัดของครูผู้สอน เช่น การ์ดโดมิโน่ชนชั้น ที่ต้องให้นักเรียนเรียงตัวเลขในการ์ดแบบโดมีโน่ พระสงฆ์หมายเลข ๐ กษัตริย์หมายเลข ๑ เจ้านายหมายเลข ๒ ขุนนางหมายเลข ๓ ไพร่หมายเลข ๔ และทาสหมายเลข ๕ ให้เขาเกิดการจดจำว่า "ลำดับศักดินา" เรียงตามลำดับอำนาจ ด้านบนที่เป็นชนชั้นปกครอง เเละด้านล่างเป็นชนชั้นผู้ถูกปกครอง ส่วนพระสงฆ์ที่เป็นหมายเลข ๐ เพราะเป็นชนชั้นพิเศษทุกชนชั้นให้ความเคารพ จึงให้เป็นหมายเลข ๐ (ดังภาพตัวอย่าง) ทั้งนี้เพื่อให้นักเรียนเข้าใจลำดับศักดินา เพื่อเข้าใจสภาพสังคมอยุธยา เป็นหลัก
๓ เกมนี้เป็นเพียงตัวอย่างการประยุกต์ให้แบบง่าย ซึ่งลักษณะเเละประเภทของบอร์ดเกมยังมีอีกจำนวนมาก
การออกแบบบอร์ดเกมเพื่อการจัดการเรียนรู้วิชาประวัติศาสตร์
การออกแบบบอร์ดเกมเพื่อการจัดการเรียนรู้วิชาประวัติศาสตร์ สามารถออกแบบได้อย่างหลากหลาย โดยการออกแบบบอร์ดเกมนั้น อาจเริ่มจากการเลียนแบบ ต่อยอด สร้างสรรค์ จนนำไปสู่นวัตกรรม ซึ่งทุกคนจะเติบโตมาด้วยลักษณะเกมที่คล้ายกันหรือแตกต่างกันออกไป เช่น เกมเศรษฐี เกมกระดานบันไดงู เกมการ์ด ยุทธวิธี เป็นต้น กล่าวคือ เราล้วนมีประสบการณ์การเรียนบอร์ดเกมมาเเล้ว ไม่มากก็น้อย เเต่เรายังไม่ได้ประยุกต์เพียงเท่านั้นเอง
ในการออกแบบบอร์ดเกมเพื่อการเรียนรู้นั้น สามารถทำได้หลายวิธีการ โดยในที่นี้อธิบายจากการถอดบทเรียนระหว่างการทำวิจัยในชั้นเรียนของผู้เขียน เรื่อง การสร้างแรงจูงใจในการเรียนรู้วิชาประวัติศาสตร์ ของนักเรียนชั้นประถมศึกษาปีที่ ๕ โรงเรียนบ้านโนนศรีสวัสดิ์โนนสวรรค์ ด้วยการเรียนรู้รูปแบบบอร์ดเกม ซึ่งมีวิธีการออกแบบ ดังนี้
๑. ศึกษาปัญหาเเละวิเคราะห์ปัญหาผู้เรียน เป็นการศึกษาปัญหาของผู้เรียนเป็นรายบุคคล ซึ่งปัญหาของนักเรียนแต่ละบุคคลจะแตกต่างกันออกไป เช่น ปัญหามีความสนใจในระยะสั้น ปัญหาขาดเเรงจูงใจในการเรียนรู้ ปัญหาอ่านไม่ออก เขียนไม่ได้ และปัญหาขาดทักษะการคิดวิเคราะห์ เป็นต้น ซึ่งปัญหาเหล่านี้ล่วนเกี่ยวเนื่องกับทักษะหรือเนื้อหาการเรียนรู้ ที่จะนำไปสู่การเลือกประเด็นปัญหา หรือประเด็นที่อยากพัฒนาทักษะบางอย่างของนักเรียนให้ดีขึ้น โดยเลือกเอาประเด็นปัญหาที่สำคัญที่สุดต่อการพัฒนาผู้เรียน
๒. ตั้งจุดมุ่งหมาย ตั้งจุดมุ่งหมายเพื่อนำไปสู่การแก้ไขปัญหานักเรียน โดยเลือกประเด็นปัญหา ๑ ปัญหามาตั้งจุดมุ่งหมาย เช่น ปัญหานักเรียนขาดแรงจูงใจในการเรียนรู้ อาจตั้งจุดมุ่งหมาย คือ เพื่อสร้างแรงจูงใจในการเรียนรู้ให้กับนักเรียน โดยจุดมุ่งหมายจะสอดคล้อง เชื่อมโยงไปสู่ผลลัพธ์การเรียนรู้ที่คาดหวังของครูผู้สอน
๓. วิเคราะห์ขอบเขตและองค์ประกอบของเนื้อหา โดยการนำเนื้อหามาวิเคราะห์ขอบเขตอย่างละเอียด เนื้อหาเรื่องอะไร จะสอนจากเรื่องไหนถึงเรื่องไหน มีเรื่องย่อยอะไรบ้าง ในเนื้อหานั้นมีองค์ประกอบสำคัญอะไรบ้าง อาจจับประเด็นสำคัญ เช่น หลักฐาน คน เวลา และเหตุการณ์ เพื่อช่วยให้การเลือกรูปแบบเกมง่ายขึ้น
๔. คัดเลือกรูปแบบเกม เลือกรูปแบบที่เหมาะสมกับบริบทของเนื้อหา โดยประเภทหลักๆ ของบอร์ดเกมมี ๕ ประเภท ได้แก่ ในรายวิชาประวัติศาสตร์ มีเกมแนวครอบครัว เกมวางแผน ปาตี้เกม เกมนามธรรม เเละเกมที่มีธีม นอกจากนี้ครูก็สามารถเลือกประยุกต์ บูรณาการได้อย่างอิสระ สร้างชุดเกมเเละเงื่อนไขด้วยตนเอง ในลักษณะอื่นๆ เช่น การประยุกต์เกมบันไดงูมาเป็นเกมเรียนรู้ช่วงเวลาอดีตถึงปัจจุบัน การประยุกต์อิทธิพลของวัฒนธรรมต่างชาติมาเป็นไพ่ เเละการประยุกต์โดมิโน่มาเป็นการ์ดเรียนรู้ชนชั้นศักดินาในอดีต เป็นต้น จะเห็นได้ว่าบอร์ดเกมจะไม่มีรูปแบบที่เเน่นอนตายตัว เเต่ขึ้นอยู่กับการประยุกต์เเละการสร้างเงื่อนไข ที่นำไปสู่จุดมุ่งหมายการเรียนรู้ที่ต้องการ
๕. ออกแบบกระบวนการของเกมและแผนการจัดการเรียนรู้ เป็นการมองภาพรวมทั้งหมดของการจัดการเรียนรู้ เนื่องจากบอร์ดเกมเป็นเพียงส่วนหนึ่งของกระบวนการเรียนรู้หรือแผนการจัดการเรียนรู้ เกมอาจเป็นช่วงสอน เเต่ยังขาดอีกสองช่วง คือ ช่วงนำเข้าสู่บทเรียน เเละสรุปบทเรียน ซึ่งต้องมาออกแบบว่าจะนำเข้าสู่บทเรียนอย่างไร เเละสรุปอย่างไร ให้เกิดความเชื่อมโยงไปสู่จุดมุ่งหมายการเรียนรู้ที่คาดหวัง โดยในการนำเข้าสู่บทเรียนนั้นสามารถทำได้หลายวิธีการ เช่น การตั้งคำถามนำให้คิดคล่อง การเปิดวิดีโอ การเปิดภาพ และอื่นๆ ที่สามารถเชื่อมโยงไปสู่เนื้อหาการเรียนรู้ได้ เเละการสรุปบทเรียนก็สามารถทำได้หลายวิธีการเช่นกัน เช่น การให้นักเรียนเขียนสะท้อนผล(AAR) ให้นักเรียนแลกเปลี่ยนเรียนรู้ ให้นักเรียนนำเสนอชิ้นงานอย่างสร้างสรรค์ ให้นักเรียนร่วมตอบคำถามอภิปรายกับครูผู้สอน เป็นต้น
๖. ออกแบบการวัดและประเมินผลการเรียนรู้ ควรเน้นการประเมินผลย่อย(Formative Evaluation) โดยเป็นปการประเมินผลเพื่อมุ่งปรับปรุงพัฒนาการสอนของครูเเละการเรียนรู้ของผู้เรียน โดยเป็นการประเมินระหว่างการจัดการเรียนรู้ที่เน้นการพัฒนาในคาบเรียนถัดไป ในช่วงที่ครูสอนผ่านบอร์ดเกม ที่นักเรียนเป็นผู้เล่นด้วยตนเอง ครูอาจถอยออกมานอกวงเพื่อสังเกตพฤติกรรมการเรียนรู้ อาจใช้แบบสังกตพฤติกรรม แบบประเมินผลงาน เเละแบบอื่นๆ ให้ครูมีจังหวะการประเมินผลระหว่างการจัดการเรียนรู้ ซึ่งเครื่องมือการวัดผลจะไม่ยากจนเกินไป ใช้สถิติเชิงพรรณาง่ายๆ ที่เหมาะสมกับการจัดการหลังการสอนของครู
บทเรียนจากการใช้บอร์ดเกมกับการสอนวิชาประวัติศาสตร์
(กลุ่มเป้าหมายนักเรียนชั้นประถมศึกษาปีที่ ๕ โรงเรียนบ้านโนนศรีสวัสดิ์โนนสวรรค์)
หนังสือ
ทวีศิลป์ สืบวัฒนะ. (๒๕๕๕). แนวคิดและแนวทางการศึกษาประวัติศาสตร์ท้องถิ่น. มหาสารคาม: สำนักพิมพ์อิลทนิล.
ประสาท เนืองเฉลิม. (๒๕๖๑). หลักการศึกษาเบื้องต้น. ขอนแก่น: โรงพิมพ์คลังนานาวิทยา.
ภาควิชาวิจัยและพัฒนาการศึกษา คณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหาสารคาม. (๒๕๕๙). การวัดและประเมินผลทางการศึกษา. มหาสารคาม: ตักศิลาการพิมพ์.
บทความสารวาร
ณัฐญา นาคะสันต์ และ ชวณัฐ นาคะสันต์. (๒๕๕๙). เกม : นวัตกรรมเพื่อการศึกษาเชิงสร้างสรรค์. วารสารร่มพฤกษ์ มหาวิทยาลัยเกริก, ๑๗๓.
วิจัย
รักชน พุทธรังษี. (๒๕๖๐). การประยุกต์ให้บอร์ดเกมเพื่อพัฒนาทักษะสื่อสารการแสดง. กรุงเทพมหานคร: จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.
ยอดเยี่ยมๆๆๆ
สุดยอดมากค่ะ คุณครูรุ่นใหม่ ครูแก่ๆคนนี้สนใจอยากเรียนรู้ในวิธีสอนแบบนี้ทำอย่างไรดีคะ
อยากทำบอร์ดเกมแต่ออกแบบไม่เป็นอยากทำสาระเศรษฐศาสตร์ พอจะชี้แนะได้หรือเปล่าคะ ขอบคุณคร้า
อยากทำบอร์ดเกมแต่ออกแบบไม่เป็นอยากทำสาระเศรษฐศาสตร์ พอจะชี้แนะได้หรือเปล่าคะ ขอบคุณคร้า
อยากเปลี่ยนการสอนผ่านเกมส์อย่างนี้บ้างทำอย่างไรขอคำแนะนำและชี้แนะหน่อยครับ