ปฏิภาคนิมิต

       ปฏิภาคนิมิตปรากฎเมื่อ การเจริญอาณาปานสติดำเนินมาถึงขั้นที่เรียกว่า อุปจารสมาธิย่างสมบูรณ์ องค์แห่งฌานยังไม่ปรากฎครบทั้งห้า จิตจึงยังไม่สามารถเลื่อนจากปฏิภาคนิมิตไปกำหนดที่องค์แห่งฌานได้ จิตยังไม่สามารถขึ้นสู่องค์ฌานได้ จึงไม่แน่วแน่ถึงขั้นที่เป็นอัปปนาสมาธิ

        ข้อสำคัญ คือจะต้องรักษาปฏิภาคนิมิตนั้นไว้อย่างมั่น จนกว่าจะหน่วงไปสู่องค์ฌานได้สำเร็จ ถ้าปฏิภาคนิมิตเลือนลับไป จิตก็ไม่สามารถจะอาศย เพื่อหน่วงองค์ฌานหรือความรู้สึกทั้ง ๕ ประการนั้น

        การหน่วงองค์แห่งฌานให้ปรากฎขึ้นโดยสมบูรณ์ โดยมีปฏิภาคนิมิตเป็นบาทฐานนั้นเป็นงานที่ประณีตที่สุด หรือเป็น กรรมวิะีตานที่ประณีตสุขุมที่สุดของการทำกัมมัฉฐานทั้งหมด คือรวมทั้งฝ่ายสมถะและวิปัสสนา มันเหมือนกับงานฝีมือที่ละเอีย จะทำแรงไปก็ไม่ได้ เบาไป็ไม่ได้ แน่นไปก็ไม่ได้ หลวมไปก็ไม่ได้ ช้าเกินไปก็ไม่ได้ เร็วเกินไปก็ไม่ได้ ด้วยเจตนาที่รุนแรงก็ไม่ได้ ด้วยเจรนาที่เแื่อยชาก็ไม่ได้ จะว่าเต็มสำนึกก็ไม่ใช่ ไร้สำนึกก็ไม่ใช่ และอะไรๆ ก็ล้วนแต่จะต้องพอเหมาะอพดี และออกจะเป็นอัตโนมัติ คือดำเนินไปได้ง่าย โดยตัวมันเอง ในเมื่อสิ่งต่างๆ ได้ดำเนินไปโดยถูกวิธี และจะติดตันหรือล้มเหลวไม่มีทางที่เป็นไปได้ในเมื่อสิ่งต่างๆ ไม่เป็นไปอย่างเหมาะสม หรือไม่ถุกวิธีเช่นกัน

        ผู้ปฏิบัติจะต้องทำงาน ๒ อย่างพร้อมกัน คือ การตั้งอยู่ในปฏิภาคนิมิตและ การหน่วงให้ความรู้สึกที่เป้ฯองค์ฌานทั้งห้าปรากฎ และเด่นขึ้นมา ๆ จนสมบูรณ์และมั่นคง สำหรับการตั้งอยุ่ในปฏิภาคนิมิตนั้น สำเร็จได้ด้วยการที่ได้ทำมาอย่างเคยชินในการคุมปฏิภาคนิมิต ให้ตั้งอยู่อย่างแน่วแน่มาแล้วจริงๆ ซึ่งจะต้องกินเวลาเป็นสัปดาห์ๆ มาแล้ว จึงจะอยู่ในลักษณะที่มั่นคงพอที่จะใช้เป็นบาทฐานให้จิตหน่วงเหนี่ยวเาองค์ฌานให้บริบูรณ์ได้ บางคนอาจจะเป็เดื่อนๆ เป็นปีๆ หรือล้มเหลวในที่สุด คือทำสมาะิไม่สำเร็จเป็นอัปปนาสมาธิ เพราะเหตุที่อุปนิสัยไม่อำนวยหรือเพราะเหตุใดก็ตาม เขาจะต้องผละจากการทำสมาะิไปสู่การทำวิปัสสนาตามลำดับไป เพื่อการลรรลุผลประเภทที่ไม่ต้องเกี่ยวกับอัปปนาสมาธิ เพราะเหตุท่อุปนิสัยไม่อำนวยหรือเพราะเหตุใดก็ตาม เขาจะต้องผละจากการทำสมาะิ ไปสูการทำวิปัสสนาตามลำดับไป เพื่อการบรรลุผลประเภทที่ไม่ต้องเกี่ยวกับอัปปนาสมาธิ

        ส่วนบุคคลผู้มีอุปนิสัยหรือความเหมาะสมนั้น อาจจะประสบความสำเร็จต่างกันไปตามลำดับๆ คือหน่วงเอาองค์แห่งฌานให้เกิดขึ้นไ้เป็นฌานตามลำดับแล้วจึงทำวิปัสนาด้วยสมาธิที่เข้มแข็งและสมบูรณ์ เช่นนั้นได้ผลเป็นเจโตวิมุตติในขณะที่พวกโน้สได้รบผลเป็นปัญญาวิมุตติล้วนๆ 

        ฉะนั้น ผู้สนใจในอัปปนาสมาธิ จะต้องมีความพยายามมากเป็นพิเศษ ตลอดเวลาที่ปฏิภาคนิมิตยังไม่เป็นอุปการะแก่อัปปนาสมาธิอยู่เพียงใด เขาจะต้องประคับประคองมันอยางยิ่งอยู่เพียงนั้น โดยไม่ยอมท้อถอย นี้เรียกว่า การรักษาปฏิภาคนิมิตในระยะยแห่งอุปจารสมาธิ จนกว่าจะเกิดอัปปนาสมาธิ

        การรักษาปฏิภาคนิมิต

        ในระยะแห่งการรักษาปฏิภาคนิมิต ที่เพ่งได้มาใหม่ๆ เพื่อการเกิดอัปปนาสมาธินี้ ในทางภายนอก มีการแนะให้ใช้วัตถุอุปกรณ์ตางๆ เพื่อสะดวกในการปฏิบัติยิ่งขึ้น เช่นใช้รองเท้าเพื่อย่าใหเสียเวลาชักช้า หรือฟุ้งซ่านในการที่จะต้องมัวนั่งล้างเท้าในเมื่อเท้าเปื้อน หรือเท้เป็นอะไรขึ้นมาในขณะนั้น ซึ่ลวนแต่ทำจิตให้ฟุงซ่าน ไม่สามารถประคับประคองปฏิภาคนิมิตให้ประณีตสุขุมติดต่อกัน ในบางกรณีแนะให้ใช้ไม่เ้ทาเพื่อให้มีการยืนที่สบาย เพื่อให้มีการเดินที่สะดวกและมั่นคง ซึ่งล้วนแต่อำนสยความสะดวกแก่การประคับประคองปฏิภาคนิมิตด้วยกันทั้งนั้น ดังนี้เป็นตัวอย่าง

       พร้อมกันนั้น ก็ควรจะมีการสำรวจ หรือปรับปรุง หือระมัดระวังให้สัปปยาธรรมทั้งเจ็ด ได้เป็นไปอย่างดที่สุดอีกครั้งหนึ่ง คือความสะดวกสบายเหมาะสมเนหื่องด้วย อาวาส โคจร กถา บุคคล อาหาร ฤดุและอิริยาบท ดังที่กล่าวมาแล้วข้างต้นนันเอง เพื่อความเหมาะสมในการเป็นอยู่ของ เพื่อความเหมาะสมในการเป็นอยู่ของบุคคลผุ้ประคับประคองปฏิภาคนิมิตให้ถึงที่สุดจริงๆ 

        การรักษาปฏิคนิมิต เป็นสิ่งที่จะต้องทำเรื่อยไปในฐานะที่เป็นตัวการปฏิบัติโดยตรงในขณะนี้ และดูเป็นกิจที่น่าเบื่อหน่าย เพื่อปลูกฉันทะ คือ ความพอใจ หรือเพิ่มกำลังใจในเรื่องนี้ ควรทำควมเข้าใจในเรื่องนี้ให้เพียงพออยู่เสมอ โดยเฉพาะในข้อทั้งเหล่านี้ต้องสัมพันธ์กันอย่างไร จึงจะเกิดมีความสำเร็จในการบรรลุฌานโดยเฉพาะ...

           - อานาปานสติภาวนา พุทธทาสภิกขุ