หมากลาง หรือหมากพร้าว

มูลเหตุแห่งการค้นหา

คุณ sr ได้ตั้งปัญหาไว้เมื่อต้นเดือนตุลาคม ในบันทึก หลักศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหง (questions) ผมได้ตอบไปคร่าวๆ บ้างแล้ว ตอนนี้มีโอกาสได้กล่าวถึงรายละเอียด (จากที่ได้ค้นๆ อ่านๆ มา) ดังต่อไปนี้

 

หมากลางในศิลาจารึก

ศิลาจารึกสุโขทัยหลักที่ 1 หรือศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหงมีข้อความกล่าวถึง “หมากลาง” (หมาก-ลาง) หลายครั้ง เช่นในด้านที่ 3

(1) เบื้องตีนนอนเมืองสุโขทัยนี้มีตลาดป

(2) นมีพระอจนมีปราสาทมีป่าหมากพร้าวป่าหมาก

(3) ลางมีไร่มีนามีถิ่นถ้านบ้านใหญ่บ้านเล็กเบื้อ...

...

(5) อยู่มีสรีดภงสมีป่าพราวป่าลางมีปาม่วงป่าฃาม

 

ความว่า มีป่าหมากพร้าวป่าหมากลาง....  มีป่าพร้าวป่าลาง และเป็นที่น่าสังเกตว่า คำว่าหมากลาง หรือป่าลางนั้น เขียนคู่กับหมากพร้าว และป่าพร้าว เสมอ

 

เมื่ออ่านดูจารึกทั้งหลัก พบว่ามีข้อความกล่าวถึงป่าอยู่หลายตอน เช่น ป่าหมากป่าพลูพ่อเชื้อมันไว้แก่ลูกมันสิ้น, ส้างป่าหมากป่าพลูทั่วเมืองนี้ทุกแห่ง ป่าพร้าวก่หลายในเมืองนี้ ป่าลางก่หลายในเมืองนรี้หมากม่วงก่หลายในเมืองนี้ หมากขามก่หลายในเมืองนี้, เบื้องตะวันโอกเมืองสุโขทัยรี้มีพิหารมีปู่ครูมีทะเลหลวง...หมากป่าพลูมีไร้มีนามีถิ่นถ่านมีบ้านใหญ่บ้านเลก มีป่าม่..งมีป่าฃาม....

 

ผมได้ลองค้นหาคำว่า หมากลาง (หมาก ลาง) จาก google แล้ว  พบแต่ หมากลางถนน (สุนัขกลางถนน).... สรุปว่า ไม่ได้ความ

 

กลับไปค้นจากหนังสือดีกว่า ที่บ้านพอจะมีหนังสือเก่าๆ อยู่ เป็นตำราประกอบการเรียนของมหาวิทยาลัยรามคำแหง ของอาจารย์พิทูร มลิวัลย์ (ดูอ้างอิงข้างล่าง) ผู้เชี่ยวชาญด้านภาษาไทยคนหนึ่งของประเทศ ท่านเล่าว่าในเรื่องนี้มีแนวทางการสืบค้นเรื่องนี้ไว้สองอย่าง คือ หมากลางหมายถึงขนุน กับ หมากลางหมายถึงมะพร้าวชนิดหนึ่ง

 

บันทึกของอาจารย์พิทูร มลิวัลย์

อาจารย์พิทูร มลิวัลย์ ได้เล่าไว้ในตำราเล่มนี้ ตั้งแต่ พ.ศ.2525 ว่าข้อสันนิษฐานที่ว่าหมากลางหมายถึงขนุน ก็เพราะไปเทียบกับภาษาไทยใหญ่ ที่เรียกขนุนว่า หมากลาง แต่ภาษาสุโขทัยนั้น(ซึ่งเป็นไทยน้อย)ไม่น่าเรียกเช่นนี้ เพราะในไตรภูมิพระร่วงที่เชื่อว่าแต่งในกรุงสุโขทัยก็มีคำว่าขนุนชัดเจน ไม่มีคำว่าหมากลาง ดังนั้นหมากลางน่าจะหมายถึงผลไม้ชนิดอื่น

 

อาจารย์พิทูรได้สอบถามผู้ทรงคุณวุฒิด้านประวัติศาสตร์และภาษาไทยโบราณแต่ก็ไม่ได้เบาะแส กระทั่ง ศ.ดร.ประเสริฐ ณ นคร แนะนำนำว่า หมากลางอาจจะมาจากลุ่มแม่น้ำโขง เพราะภูมิหลังของพ่อขุนรามคำแหงในจารึกนั้นกล่าวถึงน้ำโขงไว้ อาจารย์พิทูรจึงสอบถามไปยังเจ้าคณะแขวงเมืองหลวงพระบาง ได้ความว่าสมัยก่อนแถบเมืองหลวงพระบางมีหมากลางอยู่ทั่วไป นิยมปลูกไว้คู่กับมะพร้าว และท่านได้สืบทราบว่ามีหมากลางที่บ้านท่าจำปา ตำบลจำปา อำเภอท่าอุเทน จังหวัดนครพนม อาจารย์พิทูรจึงเดินทางไปยังตำบลดังกล่าวพร้อมด้วยอาจารย์เสนีย์ วิลาวรรณ และอาจารย์ประทีป ชุมพล แห่งมหาวิทยาลัยศิลปากร เมื่อวันที่ 21 มิถุนายน พ.ศ. 2517

 

อาจารย์พิทูรและคณะเดินทางไปถึงบ้านท่าจำปา ตอนเช้าวันที่ 22 มิถุนายน พบเจ้าของต้นหมากลาง คือ นายทอน จันนัน อายุ 60 ปี (เกิดวันที่ 9 สิงหาคม 2457) ได้สำรวจและถ่ายรูปต้นหมากลางเอาไว้ อธิบายว่า ต้นหมากลางก็คือมะพร้าวชนิดหนึ่ง นายทอนเล่าว่าเมื่อแก่รสมันเป็นพิเศษ แต่เปลือกหนา กะลาเล็กและบาง เนื้อหนาพอสมควร ผลขนาดมะพร้าว ก้นเป็นสามเหลี่ยม ใบดก หนาและพันกัน จึงเรียกว่า หมากพร้าวใบพัน

 

จากนั้นคณะของอาจารย์พิทูรได้เดินทางไปอำเภอมุกดาหาร (ในสมัยนั้นยังเป็นอำเภอ) มีผู้เฒ่าผู้แก่บางท่านเล่าว่าเคยได้ยินคนแถวฝั่งโขงเล่าว่า “หมากพร้าว หมากลาง” เสมอ และเคยได้ยินพ่อแม่บอกว่า “เวลาทำบุญ ให้เอาหมากพร้าวหมากลางไปโฮมบุญนำเพิ่นแด่...”

 

อาจารย์เดินทางต่อไปยังบ้านบางทรายน้อย ต.บางทรายใหญ่ อำเภอมุกดาหาร เพื่อสืบหาหมากลางเพิ่มเติม พบนายฝ้ายอายุ 80 ปี เจ้าของต้นหมากลางได้นำไปดูต้นหมากลาง บอกว่าลักษณะเหมือนมะพร้าวทุกอย่าง เจ้าของบอกเมื่อกินดูจะรู้ว่าไม่เหมือนมะพร้าว เดิมนั้นได้นำต้นมาจากบ้านนาคู แขวงสุวรรณเขต ประเทศลาว ปลูกไว้ได้ 30-40 ปีแล้ว ชาวคณะได้ทดลองรับประทานผลหมากลาง เป็นผลอ่อน 1 ผล ห้าว 3 ผล ผ่าผลอ่อนดู พบว่าเปลือกหนา กะลาบาง น้ำไม่หวาน รสหวานมัน เปลือกชั้นในเปราะ เจ้าของแนะนำให้ “เอาจ้ำแจ่วแฮ่งแซบหลาย” บางคนเรียกว่า หมากพร้าวแตง เพราะกินแล้วกรอบ จิ้มน้ำพริกได้เหมือนแตง

 

ชาวคณะได้ขอซื้อหน่อหมากลางมา 2 หน่อ และหมากลางห้าว 3 ผล  นำ 1 ผลห้าวไปถวายเจ้าคุณ พระพนมเจติยานุรักษ์ ที่วัดมรุกขาราม อำเภอธาตุพนม แต่ก็รับของท่านมาด้วย เป็นอันว่า ชาวคณะได้หน่อหมากลางมา 2 หน่อ และต้นหมากลางเล็ก 1 ต้น กับหมากลางห้าว 2 ผล

 

ต้นหมากลางในกรุงเทพฯ

อาจารย์พิทูรได้นำหมากลางจากนครพนมมาปลูกไว้ที่มหาวิทยาลัยศิลปากร วังท่าพระ 1 ต้น ที่หอสมุดแห่งชาติ ท่าวาสุกรี 1 ต้น และที่วัดมหาธาตุฯ ท่าพระจันทร์ 1 ต้น ส่วนหมากลางห้าว 2 ผลที่นำมา ผ่าออกชิมดู เนื้อหนาเป็นพิเศษ เปลือกหนา รสหวาน กะลาเล็ก บาง มีตาเดียว ท่านถ่ายรูปไว้ด้วย

 

ภาพหมากลาง จากหนังสือของอาจารย์พิทูร มลิวัลย์

 

ผมคุ้นเคยกับมหาวิทยาลัยศิลปากรมาตั้งแต่ พ.ศ. 2535 แต่ก็ไม่เคยทราบว่าที่นั่นมีต้นหมากลาง และไม่สะกิดใจว่าจะค้นหา เผชิญท่าน Sr ทิ้งคำถามไว้ ผมได้อ่านบันทึกของอาจารย์พิทูรจึงนึกถึงเรื่องนึ้ขึ้นมาได้ อาจารย์พิทูร มลิวัลย์นั้นไม่อยู่ให้เราได้ถามแล้ว ส่วนอาจารย์เสนีย์ วิลาวรรณ ก็ทราบมาว่าตั้งแต่เกษียณราชการแล้ว ก็ปลีกตัวพักผ่อน เหลือแต่อาจารย์ประทีป ชุมพล ที่น่าจะยังติดต่อได้สะดวกกว่าท่านอื่นๆ ถ้ามีโอกาส จะเข้าไปถามหาต้นหมากลางที่มหาวิทยาลัยดูสักที

 

บันทึกเรื่องมะพร้าว

มะพร้าว (Cocos nucifera) เป็นพืชชนิดเดียวในสกุลมะพร้าว (Cocos) แต่อาจมีชนิดย่อย หรือสายพันธุ์ (variety) อื่นๆ ได้อีกหลากหลาย ที่ว่าหมากลางเป็นมะพร้าวชนิดหนึ่งนั้น ถ้าจะกล่าวอย่างวิชาการก็คงบอกว่าเป็นเพียงสายพันธุ์หนึ่งเท่านั้น และสายพันธุ์นี้น่าจะเหลือน้อยเต็มที แต่ผมนึกถึงมะพร้าวที่เนปาล...

ที่เนปาล มีมะพร้าววางขายร่วมกับแตงกวา และแตงโม

 

มีเพื่อนๆ ไปเที่ยวเนปาล บอกว่าที่นั่นมีมะพร้าวหั่นชิ้นขายเหมือนผลไม้อื่นๆ ดูรูปแล้วเป็นมะพร้าวแก่ ไม่ใช่อ่อน โดยปกติมะพร้าวที่เห็นอย่างในรูป เนื้อจะแข็งมาก และออกรสมันๆ เท่านั้นเอง ไม่น่ากิน แต่เห็นภาพมะพร้าวเนปาลแล้วนึกถึงหมากลาง ที่ว่าจิ้มแจ่วได้ กินเหมือนแตง...  เพราะที่เนปาลนั้นมีชิ้นมะพร้าววางขาย รวมกับแตงกวา และแตงโม อีกทั้งมีน้ำจิ้มคล้ายน้ำจิ้วแจ่ว หรือน้ำจิ้มปลาหมึกบ้านเรา แต่เสียดาย เพราะถามท่านที่เคยไปเนปาล บ้างก็ไม่เคยเจอ บ้างก็เคยเจอแต่ไม่เคยชิม (ไม่กล้าชิม) เลยยังไม่ทราบรสชาติของมะพร้าวเนปาล เผื่อจะได้นำมาเทียบเคียงกับหมากลางของบ้านเราได้.

 

แตงจิ้มน้ำพริก (คล้ายแจ่ว) ที่เนปาล คงจะจิ้มมะพร้าวด้วย

 

เห็นอันว่าจบเรื่องการค้นคว้าหมากลางในขั้นต้นเพียงเท่านี้ก่อน ถ้าขยันหรือมีเวลามากขึ้น คงได้สำรวจในมุมต่างๆ มากขึ้นครับ.

---

อ้างอิง

พิทูร มลิวัลย์. “8. บันทึกการเดินทางไปสืบหมากลาง,” มรดกพ่อขุนรามคำแหง - วรรณกรรมเรื่องแรกของไทย. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยรามคำแหง, 2525, หน้า 293-301.

[Dr. Ple]

- ป่าหมากพร้าว

- ป่าหมากลาง

- มีป่าพร้าว

-ป่าลาง

 

เป็นความรู้ใหม่ นะคะสำหรับหมอเปิ้ลค่ะ 

ขอบคุณมากค่ะ

[Sanskrit Lover]

อ่านสนุกมาก ๆ เต็มเปี่ยมอัดแน่นไปด้วยความรู้ ความบันเทิงแบบวิชาการ ตัวเองยังไม่กล้าเขียนอะไรเลยครับ ตัวไม่ใช่นักวิชาการอะไรกับเขา

[ธ.วั ช ชั ย]

ขอบคุณครับ พี่หมอเปิ้ล ...Dr. Ple

ความรู้เก่า เอามาเล่าใหม่ครับ จะได้ไม่สูญหาย..

 

ขอบคุณครับ คุณ Sanskrit Lover

อันที่จริง อาจารย์พิทูรเล่าไว้ยาว อ่านสนุก

ผมไม่กล้าเขียนเยอะ เพราะบนเว็บคนอาจไม่สะดวกที่จะอ่านยาวๆ ครับ

 

[หยั่งราก ฝากใบ]

บันทึกนี้อ่านสนุกมากๆ และไม่ยาวจนเกินไปด้วยค่ะ

เห็นได้ถึงความอุตสาหะและจริงจังในการเก็บบันทึกเรื่องราวต่างๆ ไว้ ของอาจารย์รุ่นอาวุโส หากท่านไม่บันทึกไว้ รุ่นหลังเช่นเราคงไม่รู้จัก "หมาก-ลาง" เป็นแน่

ต้องกราบขอบพระคุณอาจารย์พิทูร มลิวัลย์และคณะนะคะ

ขอบคุณคุณครูที่เขียนบันทึกนี้ด้วยค่ะ

หากได้ไปเนปาลอีก คงจะต้องมองหาและลองชิม มะพร้าว(อาจเป็นหมากลาง) ก็ได้นะคะ  :)

[ธ.วั ช ชั ย]

ขอบคุณครับ คุณ หยั่งราก ฝากใบ

ไปเนปาลอีกครั้งอย่าลืมนะครับ แต่ว่า ถ้าไม่แน่ใจ ซื้อมาทานที่ไทยแลนด์ก็ได้ครับ

อีกสองสามเดือน ผมจะไปแถวมุกดาหาร จะลองสืบถามเรื่องหมาก ลาง ได้ความแล้วจะมาเล่าอีกครั้งครับ ;)

 

[บางทราย]

ปรบมือดังๆให้เลย หากไปมุกดาหารพี่แนะนำไปที่หอแก้วก่อนนะครับ คงรู้จักนะครับ แนะนำสั้นๆว่าเป็นสถานที่เก็บ สะสมเรื่องราวของท้องถิ่น มุกดาหาร มีเอกสารต่างๆที่เป็นของโบราณที่นั่น รวบรวมโดยท่านที่เป็นสายสกุลเจ้าเมืองมุกดาหาร ส่วน ต.บางทรายนั้นอยู่ไม่ไกลจากตัวเมืองเท่าไหร่ครับ และหากไปก็เลยไปชมโบสถ์คริสต์ที่สวยที่สุด และมีประวัติศาสตร์ที่น่าสนใจมากๆๆๆๆ ชื่อบางทรายนั้นเป็นทั้งชื่อลำห้วยที่ไหลมาจากเทือกเขาภูพานทางตะวันตกของ อ.ดงหลวง มีประวัติศาสตร์เกี่ยวกับ พรรคคอมมิวนิสต์ และชาวดงหลวงมานาน พี่เลยเอามาเป็นชื่อนามแฝงของพี่ และเป็นชื่อหมู่บ้าน ตำบลจริงครับ น่าสนใจ ดีมากๆครับที่เขียนเรื่องนี้ หากมีเวลา ก้ตามติดไปขยายเรื่องราวให้แจ่มชัดมากขึ้นนะครับ

เหมือนพี่ตั้งใจลึกๆว่าจะกลับไปดงหลวงเก็บเรื่องราวของสหายทั้งหลายครับ แต่มองเวลาแล้วไม่รู้เมื่อไหร่เลยครับ

[ธ.วั ช ชั ย]

ขอบคุณมากครับ พี่ บางทราย

ผมเองก็เฉียดไปเฉียดมาแถวนั้นบ่อยๆ แต่ไม่ได้แวะเจาะลึกสักที

เมื่อวานก็ไปงานแต่งที่เขาวง แล้วก็กลับ

ได้ไปสำรวจแล้วจะมาเล่าอีกครั้งครับ

อยากฟังเรื่องสหายด้วยครับ ;)

[ด.ช. สาตรา บุญมา]

ขอบคุณมากๆครับ สงสัยมานานละเห็นในบทเรียน เรื่อง ศิลาจารึกพ่อขุนรามฯ เขียนไว้หลายตอนเลยครับ 

[ชฎาพร วงค์ศรีชา]

แล้วตกลงป่าลางคืออะไรเหรอคะ พอดีว่าจะเอาไปทำการบ้านอ่ะค่ะ

[[email protected]]

หมากลางคือภาษาเก่าแก่ ปัจจุบัน คือ ต้นตาล ครับ มีมากในสุโขทัย

[Airplane]

ขอบคุณมากคร่า ได้ความรุ้มากๆเลยคร่า อ่านสนุกไม่เบื่อเลย หมากลาง คือ มะพร้าวชนิดนึง แต่หลายเว้บไซ้ ก้ยังบอก ว่าเปนขนุนอยู่- -“ ล่าสุดคือต้นตาล 55อยากให้มีหน่วยงานมา สรุปหรือฟันธงให้ และ ใช้เปนข้อมูลเดียวกันจังเลยคร่า และลบข้อมูลที่ไม่ใช่ออก เพราะสร้างความสับสนม้ากมาก เบื้องต้นจะสอนเด็กน้อยรำ เนื้อเพลงมีคำว่าหมากลาง เด็กน้อยต้องสงสัยแน่ แต่คำตอบ แต่ละเว้บไซ้ไปคนละทิศทางเลยคร้า