งานช่างสมัยพระนั่งเกล้าฯ

งานช่างสมัยพระนั่งเกล้าฯ

ประวัติศาสตร์ศิลปะ

ศ.ดร.ศักดิ์ชัย สายสิงห์

ศิลปวัฒนธรรมฉบับพิเศษ สำนักพิมพ์มติชน

ที่มา : http://www.matichonbook.com/index.php/art-and-cultural/art-history/.html เมื่อ ๓ กุมภาพันธ์ ๒๕๕๕

ต้นปี พ.ศ. ๒๕๕๕ ผมมีโอกาสได้นั่งฟังการบรรยายของอาจารย์ศักดิ์ชัย สายสิงห์ (อาจารย์ประจำภาควิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ คณะโบราณคดี ม.ศิลปากร) เรื่องพระพุทธรูปลาว – ลานช้างที่พิพิธภัณฑ์แห่งชาติพระนคร ผมชอบการพูดของอาจารย์มากครับ พูดง่าย คำศัพท์ง่าย ทำให้เข้าใจได้ง่าย ๆ ฟังแค่ไม่ถึง ๒ ชั่วโมงจำแนกพระพุทธรูปลาว – ล้านช้างแบบง่าย ๆ ได้เลย จึงเป็นอีกหนึ่งศาสตราจารย์ที่ถ่ายถอดแบบง่าย ๆ ให้คนธรรมดาเข้าใจได้ง่าย ๆ ต่างกับศาสตราจารย์บางท่านที่พูดง่าย ๆ หรือเขียนแบบง่าย ๆ ไม่ได้ คนฟังหรืออ่านจึงไม่ค่อยเข้าใจ

หนังสือเรื่อง งานช่างสมัยพระนั่งเกล้าฯ เป็นหนังสืองานวิจัยแนวประวัติศาสตร์ศิลปะ ที่บอกเรื่องราวและรูปแบบทางศิลปะสมัยพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ หรือที่เราเรียกศิลปะในรัชสมัยนี้ว่า “ศิลปะสมัยพระราชนิยม” ได้เป็นอย่างดี หัวใจของหนังสือเล่มนี้ อาจารย์สักดิ์ชัย สายสิงห์กล่าวไว้ในคำนำว่า

“...เป็นเพียงมุมมองหนึ่งที่พยายามสะท้อนให้เห็นถึงพระราชศรัทธาของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวซี่งมีต่อการพระศาสนาและงานศิลปกรรมที่พระองค์ทรงโปรดเกล้า ฯ ให้สถาปนาขึ้นในส่วนของที่มีการสร้างใหม่ การบูรณะปฏิสังขร ซึ่งถือว่าเป็นการรวบรวมศิลปะวิทยาการต่าง ๆ อันแสดงให้เห็นถึงการใช้วัดเป็นศูนย์กลางของพระศาสนาและการศึกษาอย่างแท้จริง”

หนังสือแบ่งออกเป็น ๕ บท (ตามลักษณะของงานวิจัย) คือ

๑)การสถาปนาวัดในสมัยรัชกาลที่ ๓ ๒) การปรับเปลี่ยนพระอุโบสถ พระวิหารและองค์ประกอบทางสถาปัตยกรรมของวัดที่สถาปนาในสมัยรัชกาลที่ ๓) เจดีย์ทรงปรางค์ เจดีย์ทรงเครื่อง เอกลักษณ์ของเจดีย์ในสมัยรัชกาลที่ ๓ งานประติมากรรมในสมัยรัชกาลที่ ๓ เป็นการวิเคราะห์รูปแบบงานประติมากรรมทั้งแบบทรงเครื่องและไม่ทรงเครื่อง ๔) วิเคราะห์สรุปแนวพระราชศรัทธาปณิธานของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวในการสถาปณาวัตถุสถาณในพระพุทธศาสนา รวมถึงการสืบทอดรูปแบบศิลปกรรมแบบประเพณีนิยมสู่ศิลปะแบบพระราชนิยมทั้งสถาปัตยกรรมและประติมากรรม

หนังสือเล่มนี้ได้อธิบายงานศิลปกรรมแบบจำแนกประเภท คือ แผนผัง ส่วนหน้าบัน เจดีย์ทรงเครื่อง ซุ้มสีมา พระพุทธรูป และอาคารที่เกี่ยวข้อง จึงทำให้ท่านเข้าใจได้ง่าย จำง่าย เรียนรู้ไปทีละส่วน มีภาพประกอบค่อนข้างครบถ้วน กล่าวคือ พูดถึงเรื่องใด ก็ยกรูปภาพสิ่งนั้นให้เห็นไม่ต้องนั่งนึกหรือหาจากที่อื่นดู ต่างกับหนังสือประวัติศาสตร์ศิลปะหลายเล่มที่มีรูปน้อย เมื่อพูดถึงรูปแบบก็นึกภาพตามไม่ออก อีกทั้งยังมีระบบการอ้างอิง เชิงอรรถ บรรณานุกรมให้ท่านผู้สนใจค้นคว้าต่อยอดได้อีกด้วย ซึ่งอาจารย์ก็มักจะกล่าวไว้ท้ายเรื่องราวว่า บางเรื่องนั้นควรทำการศึกษาต่อไป หนังสือเรื่องนี้ใช้เป็นตำราเรียนอ้างอิงที่ได้ได้อีกด้วย

หนังสือเล่มนี้จึงเป็นงานเทิดพระเกียรติพระบาทเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวในฐานะที่ทรงเป็น “นายช่างใหญ่แห่งกรุงรัตนโกสินทร์” ที่สร้างงานศิลปกรรมไทยผสมผสานศิลปกรรมจีนได้อย่างลงตัว พระองค์ทรงสืบทอดของเดิมเลือกรับของใหม่ นำไปใช้ให้เหมาะสมกับสถาณที่และเวลาได้อย่าวดียิ่ง จึงมีชื่องานศิลปะเฉพาะยุคสมัยส่วนพระองค์คือ ศิลปะแบบพระราชนิยม อีกทั้งทรงเป็นนักฟื้นฟูศิลปะวิทยาการดั่งที่แสดงให้เห็นในจารึกวัดโพธิฯ อีกด้วย

ในการรับรู้ของนักเรียนจะรู้ว่าพระองค์ทรงเป็นพ่อค้าที่ยิ่งใหญ่ แต่หนังสือเล่มนี้ทำให้เห็นว่า พระองค์ทรงเป็นอัครศิลปิน การสร้างสรรค์งานศิลปกรรมที่ยิ่งใหญ่ งานศิลปกรรมที่มีขนาดใหญ่ จำนวนมาก และสวยงามนั้นสามารถสะท้อนถึงลักษณะ เศรษฐกิจ วิถีชีวิตของประชาชนได้อย่างดี เพราะหากประเทศไม่มีความสงบ เจริญรุ่งเรืองและฐานะทางการเงินที่ดีแล้วไซร้ก็คงสร้างงานศิลปะที่มีรูปแบบของตนเองไม่ได้ ทุกสิ่งทุกอย่างจึงเกื้อหนุนกัน ยุคสมัยของพระองค์ถือว่ามีการสร้างวัดวาอาราม การบูรณะปฏิสังขรและหล่อพุทธปฎิมากรรมออกมามากที่สุดในยุครัตนโกสินทร์

งานช่างสมัยพระนั่งเกล้าฯ จึงเป็นหนึ่งงานที่สะท้อนวิถีชีวิต ความเป็นอยู่ของผู้คนและชนชั้นนำในสมัยนั้นได้เป็นอย่างดี

อาจารย์ศักดิชัย สายสิงห์ถ่ายทอดเรื่องราวจากงานวิจัยสู่งานอ่านเล่นได้เป็นอย่างดี ไม่ต้องมีความรู้ด้านประวัติศาสตร์ศิลปะก็อ่านหนังสือเล่มนี้ได้อย่างสนุกสนานนอนอ่านมีความสุขครับ

วาทิน ศานติ์ สันติ

๓ กุมภาพันธ์ ๒๕๕๕