การสนทนาแบบโบห์ม ๔ : แนวคิดและวิธีการสนทนาแบบโบห์มมีอะไรบ้าง?

กฤษณมูรติกล่าวไว้ว่าในขณะที่เราสังเกตโลกภายนอกนั้นแท้จริงแล้วเราเห็นโลกผ่านการคิดภายในตัวเรา (the observer is the observed)

การสนทนาแบบโบห์ม คือ การสื่อสารกันระหว่างมนุษย์รูปแบบหนึ่งที่ทำให้คนเข้าใจกันอย่างแท้จริง เป็นการสื่อสารที่สร้างสรรค์

ในทัศนะของโบห์ม การสื่อสารส่วนใหญ่ที่เราทำกันอยู่โดยทั่วไปเป็นการสื่อสารที่ไม่ลึกซึ้งพอที่จะทำให้คนเข้าใจกันอย่างแท้จริง เนื่องจากมีอคติแฝงอยู่ด้วยโดยไม่รู้ตัว เป็นการสื่อสารที่เอาความคิดของตนเป็นใหญ่ เพื่อครอบงำกัน เอาชนะคะคานกัน เทคโนโลยีด้านการสื่อสารที่พัฒนาแทนที่จะทำให้คนเรามีความสัมพันธ์ที่ดีต่อกันมากขึ้นกลับแยกคนออกจากกัน

ในหนังสือ On Dialogue โบห์มเริ่มต้นบทแรกด้วยการชวนให้เราคิดถึงคำว่า communication รากศัพท์คือ commun หมายถึง การทำให้เป็นธรรมดา ซึ่งในความหมายของการสื่อสารก็คือ การทำให้เข้าใจความหมายร่วมกัน ประเด็นอยู่ตรงที่ว่า ความแตกต่างระหว่างบุคคลทำให้เราแต่ละคนไม่อาจสื่อสารให้คนอื่นเข้าใจได้หมดทั้งร้อยเปอร์เซ็นต์ของสิ่งที่เราคิด เรารู้สึก ด้วยเหตุนี้ ในการสื่อสาร แต่ละคนจึงต้องเปิดใจ ต้องใช้ใจฟังด้วย ไม่ใช่หูอย่างเดียว ฟัง ให้ได้ยินความคิดรวมทั้งความรู้สึกของคนอื่น และของตัวเราเองไปพร้อมกัน ฟังให้ได้ยินทั้งความต่างความเหมือน โดยไม่ให้มีอุปสรรคขัดขวาง ซึ่งจะทำได้ก็ต้องปล่อยวางความยึดมั่นถือมั่น(อคติ)ของตัวเองลง โบห์มบอกว่า การฟังอย่างอิสระจะทำให้เราเข้าถึง ความหมาย ที่แท้จริงในการสื่อสารได้

โบห์มเห็นว่าวิกฤติการณ์ต่างๆ ของมนุษยชาติมีต้นเหตุมาจากความคิดของมนุษย์เราเอง ในการสื่อสารกันเรามักไม่ให้ความสนใจมากต่อความคิด (thought) ในฐานะกระบวนการ (process) แต่ไปให้ความสนใจกับเนื้อหา (content) โบห์มเรียกร้องให้เราให้ความสนใจต่อความคิดในฐานะของกระบวนการ

การสื่อสารแบบสนทนา (Dialogue) ที่โบห์มเสนอนั้น เขาให้ความหมายต่างจากที่มีการใช้กันอยู่ทั่วไป คำ dia ที่มาจากภาษากรีกนั้น นอกจากหมายถึง สอง (two) แล้ว ยังหมายถึง ผ่านตลอด (through) ด้วย เมื่อนำมารวมกับคำว่า logue ซึ่งมาจากคำว่า logos ที่หมายถึง คำ (the word) หรือ ความหมาย (meaning) คำว่า dialogos หรือ Dialogue ของเขาจึงหมายถึง กระแสแห่งความหมาย (stream of meaning) ที่ไหลผ่านตลอดตัวเราและทุกคนที่ร่วมวงสนทนา อันจะก่อให้เกิดความเข้าใจใหม่ๆ ที่อาจไม่เหมือนกับที่แต่ละคนเข้าใจเมื่อเริ่มสนทนากันเลยก็ได้ เป็นสิ่งที่ผู้ร่วมสนทนาร่วมกันสร้างสรรค์ขึ้น และความหมายที่ทุกคนร่วมกันสร้างสรรค์ขึ้นนี้เป็นเสมือนกาวใจที่เชื่อมยึดผู้คนและสังคมเข้าด้วยกัน

การสนทนาแบบโบห์มจึงต่างจากการพูดจากันแบบที่มีการตั้งประเด็น มีข้อโต้แย้ง มีการแสดงเหตุผลเพื่อลบล้างเหตุผลของอีกฝ่าย ซึ่งการทำเช่นนั้นมักจะเกิดผลลัพธ์แบบแพ้-ชนะ (win-lose) ในการสนทนาแบบโบห์มจะมีแต่ชนะ-ชนะ (win-win) กันทุกฝ่าย โบห์มบอกว่า การสนทนาแบบที่เขาเสนอนั้น “...ไม่มีใครพยายามจะชนะ ทุกคนชนะหากใครคนใดคนหนึ่งชนะ...”

ในทัศนะของโบห์ม วิกฤติการณ์ต่างๆ เป็นผลของ การคิด ของมนุษย์ เรามัวแต่ไปแก้ที่ตัวปัญหาซึ่งเป็นปลายเหตุ และเป็นการแก้ชั่วคราวเท่านั้น การแก้อย่างถาวรต้องทำที่ต้นเหตุคือการคิด เราต้องสามารถรู้เท่าทันความคิดตัวเอง หากทำได้ก็เท่ากับเป็นการสกัดต้นเหตุแห่งปัญหาได้

โบห์มเห็นว่าความคิดของแต่ละคนนั้น แท้จริงแล้วหาใช่ความคิดของใครคนใดคนหนึ่งไม่ แต่เป็นความคิดที่เป็นมรดกตกทอดกันมาของมนุษยชาติ และจากสิ่งแวดล้อมทั้งครอบครัว โรงเรียน สังคม สื่อต่างๆ รวมๆ กัน ในทัศนะของโบห์ม สมองมนุษย์จึงเปรียบได้กับคอมพิวเตอร์ที่สร้างขึ้นมาจากแหล่งรวมของความรู้เดียวกัน มนุษย์เราสร้างความรู้ขึ้นมาจากประสบการณ์การปฏิบัติ ความรู้จากการปฏิบัตินั้นได้เข้าไปสะสมเป็นความรู้ที่ฝังลึกอยู่ในคนๆ นั้น (tacit knowledge) บางครั้งก็ยากจะบอกความรู้นั้นออกมาเป็นคำพูดได้ง่ายๆ โบห์มยกตัวอย่างคนถีบจักรยานได้ แต่บอกไม่ได้ว่าทำไมมันไม่ล้ม

โบห์มเห็นว่าคนเรามีทั้ง การคิด (thinking) และ ความคิด (thought) แต่ทั้งสองอย่างนั้นต่างกัน การคิดเป็นสิ่งที่กำลังเกิดขึ้นกับเรา ณ ปัจจุบัน ซึ่งอาจมีความรู้สึกรวมอยู่ด้วย แต่ความคิดนั้นเป็นสิ่งที่เกิดขึ้นจากการคิด มันเกิดขึ้นในสมองแล้วก็ทิ้งร่อยรอยบางอย่างไว้ ร่องรอยนั่นเองคือตัวความคิด ซึ่งเป็นตัวทำให้เราแสดงพฤติกรรมต่างๆ ออกมาอย่างอัตโนมัติ ความคิดจึงเป็นการตอบสนองต่อความจำของเรา ต่อสิ่งที่เกิดขึ้นเรียบร้อยแล้วจากการคิด

โบห์มอาศัยงานวิจัยทางจิตวิทยาที่เกี่ยวข้องกับการทำงานของสมองมาอธิบายเรื่องการคิด สมองมนุษย์มีวิวัฒนาการมากกว่าสัตว์ชนิดอื่น การคิดของมนุษย์เกิดขึ้นที่สมองส่วนหน้าด้านนอกสุด ส่วนที่เป็นศูนย์กลางของอารมณ์อยู่ลึกลงไปอีก แล้วก็ไปเชื่อมโยงกับระบบประสาท วิวัฒนาการของสมองที่ทำให้มนุษย์เราสามารถจินตนาการถึงสิ่งที่ไม่ได้อยู่ตรงหน้าได้อย่างแจ่มชัดเป็นตัวสร้างปัญหาให้เรา เพราะในกระบวนการสร้างมโนภาพนี้มีการ ปรุงแต่ง เกิดขึ้นจากการที่แต่ละคนนำฐานคติ (assumption) ของตัวเองเข้าไปผสมกับมโนภาพนั้นโดยไม่รู้ตัว ทำให้เราแต่ละคนเห็นโลกหรือคนอื่นบิดเบี้ยวไปจากความเป็นจริง มีคนจำนวนน้อยที่สนใจและสามารถสังเกตเห็นกระบวนการคิดที่เกิดขึ้นในตัวเองนี้ (การเจริญสติ???) แต่คนส่วนใหญ่ไม่ได้ตระหนักและไม่ได้สังเกต ทั้งที่กระบวนการนี้ทำงานอยู่ในตัวเรา ในสิ่งเล็กๆ น้อยๆ ที่เกิดขึ้นในชีวิตประจำวันของเรา รวมทั้งในวิธีการสื่อสารของเรา ประเด็นคือจะทำอย่างไรให้เราได้เห็นว่าความจริงที่เราเห็นนั้น แท้จริงแล้วอาจไม่ได้เป็นเช่นนั้น โบห์มบอกว่า การเห็นกระบวนการทำงานของการคิดของเราจึงเปรียบเหมือนการเห็นความลับของนักมายากล ที่เมื่อเห็นแล้วก็ไม่ใช่ความลับอีกต่อไป

กุญแจสำคัญอยู่ที่การที่ทุกคนได้เห็นความลับนี้ด้วยกัน การเปลี่ยนแปลงที่แท้จริงจึงจะเกิดขึ้น นั่นคือโลกจะถูกสร้างขึ้นโดยการเห็นกระบวนการคิด ปล่อยวางอคติทั้งปวง แล้วมาเรียนรู้ร่วมกัน สร้างสรรค์ร่วมกัน

โบห์มไม่ได้บอกว่า Dialogue เป็นคำตอบสุดท้ายในการแก้ปัญหาของมนุษยชาติ แต่เป็นเพียงจุดเริ่มต้นเท่านั้น

วิธีการสนทนาแบบโบห์มแม้จะไม่มีกฎตายตัว (no firm rule) ว่าจะ ต้อง ทำอย่างนั้นอย่างนี้ เพราะหัวใจของการสนทนาแบบนี้คือการเรียนรู้ ผู้เข้าร่วมสนทนาแบบโบห์มจะต้องฝึกตัวเองให้มีอุปนิสัยต่อไปนี้

ไม่ด่วนสรุป (suspending of judgment) การชะลอการตัดสินคำพูดและความคิดของผู้อื่นทำให้ใจเราเปิด เราจะ ได้ยิน และเข้าใจทัศนะของทุกคนได้ดีขึ้น เป็นการได้ยินในแบบใหม่ที่เราอาจไม่เคยได้ยินมาก่อน เราจะได้ยินสิ่งที่คนอื่นพูดอย่างแท้จริง โบห์มบอกว่า “...ในกลุ่มสนทนา เราจะไม่ตัดสินว่าจะทำอะไรทั้งสิ้น อันนี้เป็นเรื่องสำคัญมาก มิฉะนั้นเราจะไม่เป็นอิสระ เราต้องมีที่ว่างที่ไม่ผูกพันกับอะไรทั้งสิ้น แม้กระทั่งกับข้อสรุป กับข้อที่ว่าต้องพูดและไม่พูดอะไร มันเปิดและเป็นอิสระ...” นอกจากนี้ การไม่วิพากษ์วิจารณ์ ไม่ตัดสิน ยังช่วยสร้างบรรยากาศแห่งความไว้วางใจกันในกลุ่มสนทนา
ฟังลึก (deep listening) ในการสนทนาแบบโบห์มเราฟังทั้งสิ่งที่เราชอบและไม่ชอบ ไม่โจมตีความคิดที่ไม่เห็นด้วย นั่นคือ ฟังโดยไม่ต้องไปให้คุณค่าว่าดีหรือเลว น่าเชื่อหรือไม่น่าเชื่อ แต่ละคน ฟัง เพื่อให้ ได้ยิน ทั้ง ความหมาย (meaning) ที่แท้จริงที่แต่ละคนสื่อ และทั้ง ความหมาย ที่คลี่ (unfold) ออกมาจากสนทนาของกลุ่ม
ค้นหาข้อสมมุติฐานของตน (Identifying Assumption) เราเห็นโลกตามข้อสมมุติฐานของเราและเราก็แสดงออกต่อคนอื่นตามสมมุติฐานนั้น โดยที่เราเองไม่เห็นข้อสมมุติฐานที่อยู่ในตัวเรา การเรียนรู้ที่จะค้นให้พบข้อสมมุติฐานของตัวเอง ซึ่งทำได้โดยการฝึกสังเกตความคิด ไล่ให้ทันความคิดของตัวเอง “...เราสามารถชะลอกระบวนการคิดให้ช้าลงเพื่อให้สามารถสังเกตความคิดขณะที่กำลังเกิดขึ้น...” (การมีสติอยู่กับปัจจุบันขณะ???) การเห็นข้อสมมุติฐานของตัวเองจะทำให้เราสามารถมองโลกแตกต่างออกไป และจะทำให้เราเคารพคนอื่น ยอมรับคนอื่น แม้กระทั่งคนที่คิดต่างจากเรา มองเห็นว่าทุกคนที่แตกต่างกันนั้นล้วนสามารถมีส่วนในการเรียนรู้และสร้างสรรค์ได้
ติดตามตรวจตราและไตร่ตรอง (Inquiry and Reflection) เมื่อเราไม่เข้าใจในความหมายที่คนอื่นพูด เราสอบถามเพื่อหาคำตอบอย่างบริสุทธิ์ใจที่สุดเท่าที่เราจะทำได้ เป็นการตั้งคำถามเพื่อให้เกิดการค้นหาและเรียนรู้ร่วมกัน ซึ่งต่างจากการตั้งคำถามเพื่อวิพากษ์วิจารณ์ที่จะทำให้ผู้ร่วมสนทนารู้สึกถูกคุกคาม ไม่ปลอดภัย แต่เป็นการตั้งคำถามเพื่อขุดความคิดความเห็นที่ใหม่ๆ ที่อยู่ลึกลงไปขึ้นมา เป็นคำถามที่ช่วยให้ทุกคนในกลุ่มได้ไตร่ตรองและพัฒนาความเข้าใจร่วมกันไปด้วย

การจัดสถานที่ในการสนทนาแบบโบห์ม ผู้เข้าร่วมสนทนาอาจนั่งเป็นวงเห็นหน้ากัน การนั่งล้อมเป็นวงทำให้เกิดบรรยากาศที่ทุกคนเท่าเทียมกัน ทุกคนถอดหัวโขนออก ไม่มีใครนั่งหัวโต๊ะ ไม่ใช้โต๊ะเลยยิ่งดีเพื่อไม่ให้มีสิ่งสะกัดกั้นกระแสความคิดที่ไหลวนในกลุ่ม ไม่ต้องมีประธานการประชุมหรือผู้นำการสนทนา ไม่ต้องมีวาระ แต่ในช่วงแรกๆ โบห์มบอกว่า อาจมีผู้อำนวยกระบวนการ (facilitator) ที่คอยสะท้อนภาพการสนทนาว่ากำลังเกิดอะไรขึ้นในวงสนทนา ผู้อำนวยกระบวนการสนทนาอาจเป็นใครคนใดคนหนึ่งในวงสนทนานั้นก็ได้ แต่เมื่อทุกคนฝึกฝนจนชำนาญแล้วก็ไม่ต้องมีผู้อำนวยกระบวนการอีก

จำนวนของผู้เข้าร่วมสนทนา โบห์มบอกว่าจริงๆ แล้วสามารถทำได้ตั้งแต่คนเดียวขึ้นไปคือสนทนากับตัวเอง (One can even have a Dialogue with oneself) หรือจะมีจำนวนเท่าไรก็ได้ อย่างไรก็ตามโบห์มแนะนำว่ากลุ่มขนาด 20 - 40 คน กำลังดี หากมีผู้เข้าร่วมมากกว่านั้นก็จะยากขึ้น แต่หากสามารถจัดการได้ก็ทำได้ โดยอาจจัดเป็นสองวงซ้อนกันเพื่อให้ได้ยินเสียงและเห็นหน้ากัน ข้อดีของการมีคนมากพอก็คือกลุ่มจะควบคุมกันเอง หากกลุ่มเล็กเกินไป เช่น น้อยกว่า 20 คน จะขาดความหลากหลาย ไม่พอที่จะเป็นตัวแทนความคิดความเห็นของคนในสังคมได้ โบห์มเห็นว่ากลุ่มคนขนาด 20 – 40 คนสามารถเป็นตัวแทนของความแตกต่างทางความคิด ความเชื่อ วัฒนธรรมของสังคมใหญ่ได้ เป็นการย่อส่วนของวัฒนธรรม (microculture)

ความถี่ของการสนทนา อาจจะเป็นสัปดาห์ละครั้งหรือทุกสองสัปดาห์ การพบกลุ่มสนทนาเป็นระยะเช่นนี้ควรทำให้ได้อย่างสม่ำเสมอต่อเนื่องอย่างน้อยสักปีหรือสองปีหรือนานกว่านั้น แล้วจะเกิดผลการทำ Dialogue ตามที่โบห์มบอก (การค้นพบความหมายใหม่ร่วมกัน) แต่ละครั้งจะใช้เวลาเท่าใดก็ตกลงกันเอง แต่หากได้สัก 1 – 2 ชั่วโมงก็ดี เพราะเป็นเวลาที่นานพอจะทำให้เกิดภาวะกระแสไหลเวียนของความคิดภายในกลุ่ม

การเริ่มต้นการสนทนาโดยไม่มีวาระ ไม่มีประธานนำการประชุมอาจสร้างความกังวลให้ผู้เข้าร่วม และเมื่อเริ่มฝึกใหม่ๆ จะเกิดความรู้สึกคับข้องใจ แต่โบห์มยืนยันจากประสบการณ์ของเขาและคณะที่ทดลองวิธีการสนทนาแบบนี้มานานปีว่าเมื่อเวลาผ่านไปสักชั่วโมงหรือสองชั่วโมงทุกคนจะเริ่มพูดได้อย่างอิสระ การมีใครสักคนทำหน้าที่ผู้ดำเนินการสนทนา (facilitator) อาจจำเป็นในระยะแรกๆ คนนี้คอยเฝ้าดูสิ่งที่เกิดขึ้นในวงสนทนาแล้วสะท้อนภาพนั้นเป็นระยะๆ คือ คอยบอกว่ากำลังเกิดอะไรขึ้นในวงสนทนา แต่เมื่อฝึกไประยะหนึ่ง เมื่อทุกคนคุ้นเคยแล้ว ความต้องการผู้อำนวยการสนทนาจะเริ่มน้อยลงน้อยลง

โบห์มแนะนำว่า เมื่อเริ่มการสนทนากันในครั้งแรกๆ ยังไม่ควรนำปัญหาส่วนตัวของใครมาพูดกัน เมื่อผ่านไปหลายๆ ครั้งจนทุกคนเริ่มรู้จักและวางใจกันแล้ว หากจะมีคนพูดปัญหาส่วนตัวขึ้นมาบ้างก็ไม่เป็นไร แต่อย่าบ่อยจะดีกว่าเพราะโดยหลักๆ แล้วจะเป็นการสนทนากันในประเด็นวัฒนธรรม อย่างไรก็ตามเรื่องส่วนตัวก็อาจเข้ามาบ้างเพราะปัญหาส่วนตัวกับวัฒนธรรมก็ผสมผสานกันอยู่ ข้อที่พึงเข้าใจกันก่อนข้อคือกลุ่มสนทนานี้ไม่ใช่กลุ่มบำบัดปัญหาของใครคนใดคนหนึ่ง แต่หากปัญหาใครจะคลี่คลายไปเองจากการเข้าร่วมกลุ่มก็ถือเป็นผลพลอยได้ ไม่ใช่จุดมุ่งหมาย Patric de Mare เพื่อนของโบห์มคนหนึ่งที่เป็นนักจิตบำบัด และเป็นผู้ที่มีอิทธิพลต่อความคิดของโบห์มในด้านวิธีการสนทนา (ในขณะที่กฤษณมูรติมีอิทธิพลด้านแนวคิดเชิงปรัชญา) เรียกการสนทนาแบบโบห์มว่าการบำบัดสังคม (socio-therapy) ไม่ใช่การบำบัดบุคคล (individual therapy) กลุ่มสนทนาเป็นตัวแทนของสังคมใหญ่ที่ถูกย่อส่วนลงเป็นโลกใบเล็ก หรือ จุลโลก (microcosm) หากกลุ่มหรือใครคนใดคนหนึ่งในกลุ่มได้รับการรักษาตัวเองให้หาย ก็จะเป็นการเริ่มต้นของการรักษาที่ใหญ่ขึ้นเอง

สิ่งสำคัญยิ่งยวดเลยก็คือ การสนทนานี้จะต้องไม่มีการตัดสินใจใดๆ ทั้งสิ้น มิฉะนั้นแล้วเราจะไม่เกิดความรู้สึกอิสระ การสนทนาจะต้องทำให้บรรยากาศ “เปิด” และ “ว่าง” จริงๆ อย่างที่กฤษณมูรติบอกว่า ต้องไม่เป็น ชาล้นถ้วย (The cup has to be empty to hold something)

โบห์มเล่าในหนังสือ On Dialogue ว่า นานมาแล้วเคยมีนักโบราณคดีเข้าไปอยู่กับชนเผ่าดั้งเดิมของอเมริกาเหนือกลุ่มหนึ่ง ซึ่งโดยทั่วไปชนเผ่าที่หากินด้วยการล่าสัตว์จะอยู่กันเป็นกลุ่มประมาณ 20 – 40 คน สมาชิกทั้งหมดจะมาประชุมแบบล้อมวงคุยกันอยู่เรื่อยๆ โดยจะคุย คุย และคุย (talk talk and talk)โดยไม่มีวัตถุประสงค์อะไร ไม่มีการตัดสินใจอะไร ไม่มีผู้นำการประชุม ทุกคนสามารถเข้าร่วมได้ อาจจะมีผู้อาวุโสที่มีประสบการณ์มาก นั่งฟังอยู่ด้วย ทุกคนสามารถพูดในสิ่งที่อยากพูด การพูดกันดำเนินไปแล้วก็เลิกราแยกย้ายกันไปเองเมื่อถึงเวลาของมัน แต่หลังจากนั้นดูเหมือนทุกคนจะรู้ว่าตัวเองต้องทำอะไร เพราะเขาเข้าใจกันและกันดีมาก จากนั้นเขาอาจจะจับเป็นกลุ่มๆ ที่เล็กลงเพื่อไปทำบางสิ่งบางอย่าง หรือตัดสินใจในเรื่องต่างๆ

การสนทนาแบบโบห์มใช่ว่าจะต้องไม่มีจุดประสงค์ใดโดยเด็ดขาดเสียทีเดียว โบห์มบอกว่าเราอาจจะตั้งจุดประสงค์บางอย่างที่เราอยากสืบค้นร่วมกัน แต่ก็ไม่ใช่วัตถุประสงค์อันสมบูรณ์ที่ต้องยึดถืออย่างจริงจังอยู่ดี ไม่มีการบังคับให้ทุกคนต้องยึดติดกับวัตถุประสงค์นั้น วัตถุประสงค์ของการสนทนาแบบนี้ก็คือการสื่อสารให้ประสานสนิทเข้าด้วยกันจนเป็นเป็นเนื้อเดียว (to communicate coherently in truth) หากเราตั้งจุดประสงค์อย่างที่ในสังคมทั่วไปตั้งกัน ไม่ว่าเพื่องานหรือเพื่อความบันเทิง จุดประสงค์นั้นก็จะกลายเป็นข้อจำกัดของการสนทนาแบบโบห์มไป

ข้อจำกัด ในการนำการสนทนาแบบโบห์มไปใช้ก็มี เช่น หากจะนำไปใช้ในครอบครัว ก็อาจมีข้อจำกัดตรงที่ครอบครัวโดยทั่วไปมักมีโครงสร้างแบบอำนาจ และโครงสร้างแบบอำนาจและการบังคับตามลำดับชั้นโดยหลักการแล้วก็ไม่มีพื้นที่ให้กับการสนทนา การสนทนาแบบโบห์มดำเนินไปไม่ได้ในที่ที่ไม่มีอิสระ อย่างไรก็ตามครอบครัวใดจะนำหลักการของการสนทนาแบบนี้ไปใช้อย่างจำกัดก็ได้ โดยมีจุดมุ่งหมายอย่างใดอย่างหนึ่งอยู่ในใจ แล้วให้สมาชิกทุกคนยอมรับในหลักการของการ “เปิดใจ” เพื่อให้เกิดการสื่อสารอย่างอิสระ

ในองค์กรทั่วไปซึ่งมีโครงสร้างอำนาจและการบังคับบัญชาตามลำดับชั้นก็สามารถนำหลักการสนทนาแบบโบห์มไปใช้เพื่อวัตถุเฉพาะบางอย่างได้ เช่น ใช้เพื่อทำให้สมาชิกขององค์กรเข้าใจกันว่าความเข้าใจของแต่ละคนต่างกันอย่างไร การสนทนาแบบโบห์มโดยหลักการแล้วไม่ต้องการไปเปลี่ยนความคิดของผู้ร่วมสนทนา เมื่อสนทนากันแล้วใครจะเปลี่ยนหรือไม่เปลี่ยนอย่างไรก็เป็นเรื่องของแต่ละคนที่จะไปคิดเอาเอง ไปตัดสินใจเอาเอง ความสำคัญอยู่ที่การให้แต่ละคนได้ตระหนักถึงสิ่งที่อยู่ในใจของตน ของคนอื่น ของกลุ่ม ไม่ต้องสรุป ไม่ต้องตัดสินในขณะสนทนา การรีบด่วนสรุปหรือรีบตัดสินจะเป็นการปิดกั้นความคิดใหม่ๆ ที่จะเกิดขึ้น นั่นคือ ปล่อยให้เป็นไปตามธรรมชาติ

การสนทนาแบบโบห์มยังเป็นเครื่องมือสำหรับให้แต่ละบุคคลได้สื่อสารกับตัวเอง โดยผ่านการสังเกตความคิดและกระบวนการคิดของตัวเอง อย่างที่กฤษณมูรติกล่าวไว้ว่า ในขณะที่เราสังเกตโลกภายนอกนั้นแท้จริงแล้วเราเห็นโลกผ่านการคิดภายในตัวเรา (the observer is the observed)