ทำความรู้จัก "ซั้งกอ" ภูมิปัญญาชาวบ้านที่ทำให้จำนวนปลากลับคืนสู่อ่าวไทย ฟื้นชีวิตชาวประมงชายฝั่ง

“ซั้งกอ” บ้านปลากลางอ่าวไทย

ทรัพยากรชายฝั่งทะเลที่ร่อยหรอลงไปเรื่อยๆ ทำให้ชาวบ้านกลุ่มเล็กๆ กลุ่มหนึ่งที่อำเภอบางสะพานน้อย จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ตระหนักร่วมกันว่าถ้าไม่ลงมือทำอย่างใดพอย่างหนึ่ง อาชีพประมงพื้นบ้านของพวกเขาอาจจะล่มสลายในเร็ววัน 

ตามไปดูชาวบ้านร่วมกันวาง “ซั้งกอ” กลางอ่าวไทย

“ก็อยากจะดักให้มันอยู่แถวนี้บ้าง ไม่อยากให้มันว่ายขึ้นข้างบนเร็วนัก เห็นคนแม่กลองเขาจับได้ตัวใหญ่ๆ ก็นึกอิจฉา ว่าทำไมเราได้ตัวนิ้ดนึง” สมพร มาเจริญชาวประมงบ้านแขก ต.ปากแพรก อ.บางสะพานน้อย จ.ประจวบคีรีขันธ์ เล่าขำๆ ถึงเหตุผลและความจำเป็นในการวาง “ซั้ง” เสริมยังกอเดิมที่เคยวางไว้ก่อนหน้านี้

สิ่งที่สมพรพูดถึงนั้น หมายถึงปลาทูในอ่าวไทย ซึ่งเป็นสัตว์น้ำสำคัญที่ชาวประมาณพื้นบ้านอย่างสมพรจับได้ในแต่ละวัน แต่ดูเหมือนว่า วันนี้กำลังมีปัญหา เมื่อสภาพแวดล้อมทางทะเลโดยทั่วไปเสื่อมโทรมลง มีการจับสัตว์น้ำด้วยเครื่องมือขนาดใหญ่อย่างผิดกฎหมาย ทำให้ปริมาณสัตว์น้ำลดน้อยลง ส่งผลกระทบต่อวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของชาวประมงพื้นบ้าน

ชาวประมงพื้นบ้านบ้านแขก แห่งบางสะพานน้อย จ.ประจวบคีรีขันธ์ เป็นพื้นที่หนึ่งที่ได้รับผลกระทบดังกล่าวนี้ด้วยเช่นกัน การขาดแคลนทรัพยากรสัตว์น้ำในทะเลส่งผลให้รายได้ลดน้อยลง พวกเขาจึงคิดบรรเทาปัญหาที่เกิดขึ้น โดยจัดทำโครงการ “กลุ่มประมงพื้นบ้านแขกร่วมอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม” ซึ่งได้รับการสนับสนุนจากสำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) เพื่อปลุกจิตสำนึกให้ชาวประมงพื้นบ้านหวงแหนในทรัพยากรของตัวเองและร่วมกันฟื้นฟูอนุรักษ์พันธุ์ปลาให้คงอยู่ตลอดไป

โครงการ “กลุ่มประมงพื้นบ้านแขกร่วมอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม” ของชาวบ้านแขก ถือเป็นหนึ่งในโครงการเด่นของชุดโครงการ “ชุมชนน่าอยู่” ซึ่ง สสส.ให้การสนับสนุนชุมชนหรือหมู่บ้านทั่วประเทศกว่า 1,300 ชุมชน สำหรับกิจกรรมของชาวบ้านแขกที่โดดเด่น คือการการสร้าง “ซั้ง” เพื่อให้เป็นที่อยู่อาศัย เป็นที่อนุบาลสัตว์น้ำ

ผูกเชือกต่อกิ่งแล้วทิ้งลงน้ำ

"ซั้ง" เป็นภูมิปัญญาชาวบ้านที่มีมาแต่อดีต เป็นอุบายดึงดูดสัตว์น้ำให้มาอยู่รวมกันเป็นจํานวนมาก เพื่อความสะดวกในการจับ หรือทําการประมง โดยการนําซั้งหรือทุ่นปะการังเทียมไปทิ้งไว้ในทะเลอ่าวไทย เพื่อใช้เป็นแหล่งอาศัยและแหล่งอนุบาลสัตว์น้ำขนาดเล็ก โดยชาวบ้านสร้างขึ้นจากวัสดุเหลือใช้ในท้องถิ่นที่สามารถย่อยสลายในน้ำได้

การทำซั้ง ทำกันหลากหลายรูปแบบ บางพื้นที่ทำเป็นพุ่มลอยน้ำ บางแห่งใช้ แหเก่า อวนเก่า ผูกกับไม้ไผ่ แล้วทิ้งลงทะเล ดังนั้นส่วนประกอบหลักๆ ที่ขาดไม่ได้มีอยู่ 3 อย่าง คือ ไม้ไผ่ เชือก และถุงทราย ส่วนองค์ประกอบอื่นที่จะช่วยก่อรูปให้เป็นซั้งนั้น ขึ้นอยู่กับท้องถิ่นนั้นๆ ว่าจะเลือกใช้สิ่งใด แต่สำหรับชาวประมงบ้านแขก เลือกใช้ “ทางมะพร้าว” เป็นองค์ประกอบสำคัญอีกอย่างหนึ่ง

ก่อนหน้าที่จะไปวางซั้งกลางทะเลหนึ่งวัน ชาวบ้านแขกช่วยกันตัดไม้ไผ่ สอยทางมะพร้าว และกรอกทรายใส่กระสอบ นำไปวางเรียงไว้ริมหาดแหลมสน บางสะพานน้อย ติดกับหมู่บ้าน และนัดแนะกันว่าเวลา 8 โมงเช้าจะออกเรือไปวางซั้งกลางทะเล

วันรุ่งขึ้น เราไปถึงหาดแหลมสนช้ากว่าปกติ แต่ก็เห็นชาวบ้านประมาณ 30 คนรออยู่แล้ว ส่วนในทะเลริมหาดมีเรือหลากหลายขนาด จอดเรียงรายอยู่ 7 ลำ เป็นเรือหางยาวขอนาดกลาง 4 ลำ และเรือประมงแบบเครื่องวางท้องอีก 3 ลำ จอดรออยู่ก่อนแล้ว เมื่อได้เวลาทุกคนช่วยกันขนส่วนประกอบของซั้งที่เตรียมไว้แล้ว ไม่ว่าจะเป็น ไม้ไผ่ ทางมะพร้าว กระสอบทราย และเชือก ขึ้นไปบนเรือ

ซั้งของชาวบ้านแขก ไม่ได้ทำสำเร็จตั้งแต่บนบก แต่จะนำทุกส่วนประกอบไปประกอบเข้าด้วยกันที่กลางทะเล ณ จุดที่ซั้งกอวางอยู่ ซึ่งซั้งกอของชาวบ้านแขก จะวางอยู่ระหว่างชายฝั่งหาดแหลมสนกับเกาะทะลุห่างจากฝั่งประมาณ 3 กิโลเมตร โดยวางทั้งหมด 3 จุด

”เป็นเขตการทำประมงพื้นบ้าน เราทำเพื่อให้เป็นแหล่งอาศัยและแหล่งอนุบาลสัตว์ทะเลขนาดเล็กให้มีโอกาสได้เจริญเติบโตและขยายพันธุ์เพื่อเพิ่มปริมาณ และยังสามารถช่วยป้องกันเรือประมงขนาดใหญ่ เข้ามาทำการประมงในเขตบริเวณชายฝั่งด้วย” สมพร อธิบายระหว่างนั่งเรือไปกลางทะเล

เรือแล่นออกจากหาดมาได้ประมาณ 20 นาที ก็ถึงจุดวางซั้ง ภาพที่เห็น คือเสาไม้ไผ่ปักเรียงรายระเกะระกะประมาณ 40 ต้น ซึ่งจุดนี้ สมพร เล่าว่าเคยวางไว้แล้วตั้งแต่ต้นปี วันนี้จึงเตรียมซั้งมาอีก 25 ต้น เพื่อวางแซมลงไปให้ดูหนาแน่นขึ้น

ส่วนระดับความลึกนั้น จุดที่เหมาะสมไม่ควรลึกเกิน 10 เมตร เพราะเป็นระดับที่พอดี หากลึกเกินไปจะทำให้ไม้ไผ่ทั้งลำที่เตรียมมา จมมิดลงไปใต้น้ำ ทำให้มองชาวประมงที่มาจับสัตว์น้ำในบริเวณนั้นมองไม่เห็นว่ามีซั้งกออยู่ อวนหรืออุปกรณ์จับสัตว์น้ำเมื่อวางลงไปแล้วอาจจะเสียหายได้

ซั้งของชาวบ้านแขกที่ประกอบกันกลางทะเล จะเริ่มจากชาวบ้านคนหนึ่งใช้มีดบั้งท่อนไม้ไผ่ให้เป็นรูทุกๆ ปล้อง เพื่อให้น้ำไหลเข้าไปในปล้องไม้ไผ่ จะได้จมง่าย อีกคนใช้เชือกไนล่อนยาว 2-3 เมตร ผูกกับโคนไม้ไผ่ ส่วนอีกปลายหนึ่งของเชือกผูกกับกระสอบทราย ขณะที่อีกคนหนึ่งผูกทางมะพร้าวจำนวน 2 กิ่งตรงกลางลำไม้ไผ่

เมื่อเสร็จแล้วจะช่วยกันยกกระสอบทราย ทิ้งลงน้ำ น้ำหนักของกระสอบทรายจะดึงรั้งไผ่ทั้งลำดิ่งลงสู่ก้นทะเลในลักษณะตั้งตรงกับพื้น ส่วนทางมะพร้าวที่ผูกไว้กลางลำไผ่จะแผ่ออก ภาพของซั้งใต้น้ำจะมีลักษณะคล้ายต้นไม้ มีกิ่งใบ ใช้เป็นที่พักอาศัยของปลานานาชนิด

เรือแต่ละลำบรรทุกไม้ไผ่ กระสอบทราย เชือก แยกกันไปผูกรวมกันกลางทะเล

“ซั้งกอ”เขตแดนของประมงพื้นบ้าน

นอกจากจะเป็นแหล่งอาศัยของสัตว์น้ำและแหล่งอนุบาลสัตว์น้ำขนาดเล็กแล้ว ซั้งกอยังเป็นการประกาศเขตแดนของชาวประมงพื้นบ้านที่ทำมาหากินอยู่ริมชายฝั่ง ไม่มีเรือใหญ่ออกไปจับปลาย่านน้ำลึก

“เราต้องช่วยเหลือตัวเอง การทำซั้งกอก็เป็นอีกทางหนึ่งที่ช่วยให้มีสัตว์น้ำมากขึ้น และยังเป็นการแสดงอาณาเขตให้ประมงขนาดใหญ่ทราบไม่ให้รุกล้ำเข้าในเขตประมงพื้นบ้าน” สมพร บอก

ชาวบ้านแขกเห็นตรงกันว่า ถ้าไม่ทำซั้งกอ สัตว์น้ำก็ไม่มีที่อยู่อาศัยส่งผลต่อการขยายพันธุ์ ทำให้ปริมาณสัตว์น้ำลดลง รายได้ก็ลดน้อยลง ส่งผลกระทบต่ออาชีพประมงของชาวบ้านแน่นอน เพราะเมื่อออกเรือแล้วมีรายได้ไม่คุ้ม ก็ไม่มีใครอยากออก ซึ่งอาจจะส่งผลเลิกทำอาชีพนี้ไปเลยก็ได้

สมพร เล่าด้วยว่า ชาวประมงอย่างเขาจะออกเรือตั้งแต่เช้ามืดจนถึงเที่ยงหลังจากนั้นจะกลับมาพักและออกอีกครั้งช่วงหัวค่ำ แต่ละครั้งจะรายได้ประมาณ 500บาท แต่ถ้าวันไหนได้ถึง 2,000 บาทถือว่าโชคช่วย เพราะทุกวันนี้สัตว์น้ำที่ลดน้อยลงแล้ว

“การมีซั้งมันดีอยู่แล้ว ทั้งปูทั้งปลามาอยู่กันเต็มไปหมด ปูม้าก็เยอะ ปลาหลังเขียว ปลาพิกุล ปลาทู เป็นปลาที่ชอบเข้าไปอยู่” สมพร ตอบเมื่อถามถึงสัตว์น้ำที่จับได้บริเวณใกล้ๆ ซั้งกอ

“ใจจริงก็อยากให้ปลาทูมาอยู่แถวนี้เยอะๆ ไม่ต้องรีบขึ้นไปทางแม่กลองก็ได้” สมพรพูดต่อพร้อมกับหัวเราะ

สิ่งที่สมพรร้องขอจากธรรมชาติ อาจจะไม่เกินเลยไปนัก เพราะทรัพยากรธรรมชาติทางทะเลที่ช่วยพยุงคุณภาพชีวิตของชาวประมงชายฝั่งอ่าวไทยที่สำคัญ คือ ปลาทู ซึ่งการทำซั้งกอของชาวบ้านแขก ถือเป็นอุบายหนึ่งที่ช่วยดักปลาทูไม่ให้ว่ายน้ำขึ้นไปยังก้นอ่าวเร็วเกินไป อย่างน้อยก็ควรหยุดพักหาอาหาร เลี้ยงลูกน้อยแถวๆ ปะทิว บางสะพาน ทับสะแก บ้างก็ยังดี

สำหรับชุมชนบ้านแขกมีทั้งหมด 120 ครัวเรือน ส่วนใหญ่ประกอบอาชีพเกษตรกรรม คือทำสวนมะพร้าวและปาล์มน้ำมัน ทำอาชีพประมงมีเพียง 20 ครอบครัว เป็นประมงพื้นบ้านแบบครัวเรือนไม่ได้ทำเชิงพาณิชย์ขนาดใหญ่

แม้จะมีชาวประมงในสัดส่วนที่น้อย แต่ชาวบ้านทุกคนก็พึ่งพิงแหล่งอาหารทะเลจากพี่น้องชาวประมงกลุ่มนี้

นพรัตน์ ค้ำชู ผู้ใหญ่บ้านหมู่ 5 ต.ปากแพรก อ.บางสะพานน้อย จ.ประจวบคีรีขันธ์ บอกว่า ปัญหาที่พบในชุมชนของเขา คือ สัตว์น้ำลดน้อยลง กระทบกับรายได้ อีกทั้งในอดีตชาวบ้านยังไม่มีการรวมกลุ่มต่างคนต่างทำมาหากิน เขาจึงไปชักชวนให้ 20 ครอบครัวที่ทำอาชีพประมงพื้นบ้าน รวมกลุ่มกันเพื่อให้ตระหนักถึงทรัพยากรสัตว์น้ำ และเป็นการส่งเสริมอาชีพ ถ้าหากทำแล้วได้ผลดีก็จะเป็นประโยชน์ต่ออาชีพต่อชาวประมงเอง ซึ่งเขา ในฐานะผู้ใหญ่บ้านก็ได้รับความร่วมมือเป็นอย่างดี

“เป็นการปกป้องอาชีพพื้นบ้านของเรา ช่วยเพิ่มรายได้ให้ชาวชุมชนอย่างยั่งยืน นอกจากนี้เรายังเอื้อเฟื้อให้หมู่บ้านอื่นมาจับสัตว์ในพื้นที่ซั้งกอที่เราวางไว้ เป็นการช่วยเหลือเกื้อกูลกันของพี่น้องชาวประมงอีกด้วย” ผู้ใหญ่นพรัตน์ กล่าวและเพิ่มเติมว่า ช่วงที่วางซั้งนั้นจะทำกันในช่วงปิดอ่าว คือเดือนกุมภาพันธ์ถึงพฤษภาคม เป็นช่วงปลาวางไข่ การวางซั้งในช่วงเวลาดังกล่าว ถือเป็นการอนุรักษ์เป็นแหล่งพักพิงของปลาวัยอ่อนด้วย

ทางด้าน สมพร ปัจฉิมเพชร นายอำเภอบางสะพานน้อย กล่าวว่า ปัญหาความเสื่อมโทรมของทรัพยากรชายฝั่งทำให้แหล่งที่อยู่อาศัยของสัตว์น้ำลดน้อยลงส่งผลต่อรายได้และวิถีชีวิตของชาวชุมชน ซั้งกอ ถือเป็นภูมิปัญญาที่ชาวบ้านนำไปใช้ในการจำลองต้นไม้กลางน้ำวางไว้กลางทะเลเพื่อเป็นแหล่งอนุบาล เป็นที่อยู่อาศัยที่ปลอดภัยของสัตว์น้ำนานาชนิด และมีข้อกำหนดไว้ว่าประมงพื้นบ้านจะต้องทิ้งระยะในการจับสัตว์น้ำจากซั้งกออย่างน้อย 50 เมตร เพื่อช่วยสร้างความอุดมสมบูรณ์ให้เกิดขึ้น ในส่วนข้อขัดแย้งของประมงพื้นบ้านและประมงพาณิชย์ ปัญหาก็ลดน้อยลงไปเพราะเราเอาทั้ง 2 กลุ่มมาร่วมพูดคุยในลักษณะช่วยเหลือเกื้อกูลกัน ไม่ต้องพูดถึงข้อกฎหมาย ก็ได้ข้อสรุปเป็นที่พอใจทั้งสองฝ่าย

ทางหน่วยงานราชการก็พร้อมช่วยเหลือและส่งเสริมชาวชุมชนโดยเฉพาะภูมิปัญญาที่เข้ามาจัดการปัญหาในชุมชนของตนเอง เพราะหน่วยงานราชการเราไม่มีภูมิปัญญาเหมือนชาวบ้าน แต่เรามีพลังขับเคลื่อนมีเครื่องมือในการกระตุ้นภูมิปัญญาที่คอยผลักดันและส่งเสริมให้ภูมิปัญญานั้นๆ ประสบความสำเร็จขึ้นได้

“ซั้งกอ” ภูมิปัญญาแบบง่ายๆ ของชาวประมงพื้นบ้าน นับเป็นอีกหนึ่งวิธีจัดการปัญหาในชุมชน ซึ่งไม่ต้องใช้เงินลงทุนมหาศาล ซึ่งใช้วัสดุที่หาได้ในท้องถิ่น แค่นี้ก็ทำให้ประมงพื้นบ้านบ้านแขกแห่งนี้มีความยั่งยืนสืบไป

วงจรชีวิตปลาทู
ชายฝั่งบางสะพานแค่ทางผ่าน

คนไทยคุ้นเคยกับปลาทูมานานแล้ว และถือว่าเป็นแหล่งโปรตีนราคาถูกที่คนทุกชนชั้นสามารถเข้าถึงได้ และดูเหมือนว่ากินปลาทูเท่าไหร่ก็ไม่รู้จักหมด ทั้งๆ ที่แต่ละวันชาวประมงในเขตจังหวัดประจวบคีรีขันธ์ เพชรบุรี สมุทรสงคราม สมุทรสาคร กรุงเทพมหานคร สมุทรปราการ ฉะเชิงเทรา และชลบุรี จับปลาทูได้รวมกันถึงวันละ 1 ล้านกิโลกรัม แต่ละปีประมงไทยจับได้ไม่ต่ำกว่าแสนตัน
จากการศึกษาค้นคว้าของนักวิทยาศาสตร์ทางทะเลไทย พบว่า ปลาทูคือสินในน้ำที่บ่งบอกถึงความอุดมสมบูรณ์อย่างยิ่งของทะเลไทย เพราะวงจรชีวิตของปลาทูเวียนว่ายตายเกิดอยู่กลางอ่าวไทย จะมีบ้างทางฝั่งทะเลอันดามัน จังหวัดระนอง พังงา แต่ไม่มากเท่าฝั่งทะเลตะวันออก
ที่ก้นอ่าวไทย บริเวณจังหวัดสมุทรสาคร สมุทรสงคราม ไปจนถึงปากแม่น้ำเจ้าพระยา ปลาทูที่พบในน่านน้ำคือปลาทูสาว ตัวใหญ่ เนื้อละเอียด นุ่มและมัน เมื่อถึงเดือนธันวาคม-มกราคม ใกล้ฤดูวางไข่มันจะพากันอพยพลงใต้ ไปยังหมู่เกาะอ่างทอง เกาะพะงัน เกาะสมุย เขตจังหวัดสุราษฎร์ธานี บริเวณนี้มีเกาะแก่งมากมาย เหมาะสำหรับวางไข่ และอนุบาลลูกน้อย พอถึงเดือนพฤษภาคม-มิถุนายน ลูกปลาทูเริ่มแข็งแรงและโตเพียงพอ จะพากันว่ายเข้าชายฝั่ง หากินอาหารตามปากแม่น้ำ ไล่ตั้งแต่หลังสวน ปะทิว บางสะพาน ทับสะแก ก่อนจะไปโตเต็มที่ในเดือนตุลาคม-พฤศจิกายนที่แม่กลอง มหาชัย และปากแม่น้ำเจ้าพระยา พอหากินไปซักระยะ ก็ถึงเวลาอพยพลงใต้ต่อ ว่ายวนตามเข็มนาฬิกา เป็นวัฎจักรเสมอมา

ดังนั้น-ชายฝั่งทะเลของจังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ถือเป็น “ทางผ่าน” ของปลาทูในอ่าวไทย


ภาพที่มา : http://toetaerider.com/index.php?action=printpage%3Btopic=263.0

[ยายธี]

ปัญหาใหญ่สุด...อ่าวไทย..น้ำเสียมีมากกว่าน้ำดี...(น้ำใส..เห็นตัวปลา..โบราณว่า).....ทุกวันนี้...ผลพวงทางอุตสาหกรรม(คำนี้ตลกแบบยิ้มไม่ออก)..เป็นพิษ..ร้ายแรงต่อ..ธรรมชาติและสังคม..ไม่มีการวางแผน(รึมี)..แต่ทำไงกันไม่รู้..๕๕...(หน้าที่ของชาวบ้านทุกคน..)..ที่จะต้องช่วยกัน..ทำให้น้ำดี..น้ำใส....ปลาจะกลับมาแน่ๆ..ไม่เชื่อ..อย่าดูหมิ่น..อ้ะะๆๆ...

[ตีฆ้องร้องป่าว]

ปัญหาปลาหมดไปจากท้องทะเล นอกจากน้ำเสียแล้ว น่าจะมีอีกหลายอย่าง โดยเฉพาะอย่างยิ่งการจับปลาแบบไม่บันยะบันยัง ทำอวนตาห่างให้จับได้แม้แต่ลูกปลา พยายามลักลอบจับปลาในฤดูผสมพันธุ์ ไม่เปิดโอกาสให้ปลาเพาะพันธุ์ได้ มีเรดาร์ทันสมัยในการค้นหาปลาตามตำแหน่งต่างๆ ไม่รวมกับการใช้ไฟฟ้าที่จะช็อตปลาเพื่อจับปลาให้ได้มากที่สุด สุดท้ายปลาก็หมดอ่าว จะว่าใครก็ไม่ได้ ทำกันเอง กว่าจะรู้ตัวว่าเดือดร้อนจากพฤติกรรมของตนเองก็แทบจะฟ้นฟูไม่ได้แล้ว