มานุษยวิทยามาร์กซิสต์ ตอนที่ 4 โครงสร้างส่วนล่างและโครงสร้างส่วนบน

ความขัดแย้งระหว่างโครงสร้างส่วนล่างและโครงสร้างส่วนบน

  นอกจาก “ความขัดแย้งระหว่างพลังการผลิตกับความสัมพันธ์ทางการผลิต” จะเป็นความขัดแย้งพื้นฐานของสังคมอย่างหนึ่งแล้ว ยังมี “ความขัดแย้งระหว่าง รากฐานเศรษฐกิจ กับ โครงสร้างชั้นบน” อยู่อีกคู่หนึ่งด้วย เพราะว่าความขัดแย้งระหว่างพลังการผลิตกับความสัมพันธ์ทางการผลิต เป็นสาเหตุสำคัญของการพัฒนาและการเปลี่ยนแปลง “ความขัดแย้งระหว่างรากฐานเศรษฐกิจกับโครงสร้างชั้นบน” ขณะเดียวกันการแก้ไขความขัดแย้งระหว่างพลังการผลิตกับความสัมพันธ์ทางการผลิต ก็ต้องพึ่งพาอาศัยการแก้ไขความขัดแย้งระหว่างรากฐานเศรษฐกิจกับโครงสร้างชั้นบนด้วย ดังนั้นการศึกษาทำความเข้าใจ “ลักษณะและกฎเกณฑ์ในการพัฒนาของสังคม” อย่างถ่องแท้ จะช่วยให้สามารถวิเคราะห์ “ความสัมพันธ์ซึ่งกันและกัน” และ “การเปลี่ยนแปลง” ของความขัดแย้งระหว่างรากฐานเศรษฐกิจกับโครงสร้างชั้นบนได้อย่างถูกต้อง

  ในบันทึกบทนี้จะได้กล่าวถึงโครงสร้างส่วนบนเป็นหลัก สำหรับความขัดแย้งในพลังการผลิตและความสัมพันธ์ทางการผลิตนั้นสามารถดูได้ใน http://www.gotoknow.org/posts/534748

ความหมายของโครงสร้างชั้นบน

โครงสร้างส่วนบน (super structure) หมายถึง ความคิด ปรัชญา ค่านิยม อุดมการณ์ กองทหาร ตำรวจ ศาล การเคลื่อนไหวจัดตั้งของพรรคและฝ่ายต่าง ๆ ตลอดจนองค์การต่าง ๆ ระบอบการเมืองและกฎหมาย ซึ่งทั้งหมดก็คือกลไกรัฐและโครงสร้างทางการเมืองทั้งหมดนั่นเอง โดยเฉพาะระบอบการเมืองและกฎหมาย (ซึ่งสร้างขึ้นจากรากฐานเศรษฐกิจหรือพลังการผลิตและความสัมพันธ์ทางการผลิต) กับ รูปการจิตสำนึกของสังคมหรือความสัมพันธ์ทางความคิดที่สอดคล้องกัน เป็นที่แน่นอนว่าวัตถุกำหนดจิตนั่นเอง

ส่วนรูปการจิตสำนึกของสังคมนั้น มีเนื้อหาครอบคลุมถึงทัศนะทางการเมือง ทัศนะทางกฎหมาย ศีลธรรม ปรัชญา ศิลปะ และทัศนะทางศาสนา ของคนในสังคมเป็นต้น

ความสอดคล้องกันระหว่างการเมือง กฎหมาย และรูปการจิตสำนึก

ระบอบการเมือง กฎหมาย และรูปการจิตสำนึกของสังคมนี้ เชื่อมโยงกันอย่างแน่นแฟ้น ระบอบการเมืองและกฎหมายของสังคมหนึ่ง ๆ ล้วนแต่ยึดถือเอาทัศนะสังคมและระบบความคิดที่แน่นอนหนึ่ง กล่าวคือขึ้นอยู่กับวิถีการผลิตเป็นสิ่งชี้นำ และได้ถูกสร้างขึ้นให้สอดคล้องกัน เช่นกฎหมายรัฐธรรมนูญที่รับใช้กลุ่มทุนผูกขาดก็ระบุให้คนเรียนจบปริญญาตรีจึงมีสิทธิสมัคร ส.ส. เพราะพวกเขามีความคิดว่าคนที่ไม่ได้เรียนสูง ๆ ไม่ควรมามีส่วนร่วมในการปกครองของพวกเขา มาช่วยพัฒนาเศรษฐกิจให้พวกเขาไม่ได้

โครงสร้างชั้นบนกับอำนาจทางการเมือง

โครงสร้างชั้นบน เป็นระบบที่กว้างใหญ่ไพศาลระบบหนึ่ง การพัฒนาของรูปการจิตสำนึกของสังคม มิใช่แต่จะสะท้อนถึงการพัฒนาของรากฐานเศรษฐกิจเท่านั้น หากยังถูกกำหนดโดยการเมือง และขึ้นต่อการเมืองด้วย ในสังคมชนชั้น ไม่ว่าจะเป็นองค์กร สิ่งสรรค์สร้างทางการเมืองและวัฒนธรรม โดยปกติแล้ว จะถูกควบคุมโดยชนชั้นปกครองในนั้นมีอำนาจทางการเมืองรวมอยู่ด้วย (โดยเฉพาะส่วนที่สำคัญนั้น ชนชั้นปกครองจะต้องควบคุมเอง) เช่น สื่อมวลชนทั้งหนังสือพิมพ์ วิทยุ โทรทัศน์ ภาพยนตร์ ดนตรี งานศิลปะ อินเตอร์เน็ท ฯลฯ ด้วยเหตุนี้ รูปการจิตสำนึกของชนชั้นปกครองจึงสามารถเผยแพร่ออกไปอย่างทรงพลังและกว้างขวาง เป็นหลักประกันให้ความคิดของพวกเขากลายเป็นความคิดที่ครอบงำและปกครองสังคมได้ กล่าวอย่างๆก็คือชนชั้นใดปกครองก็สามารถเผยแพร่ความคิดทางชนชั้นของตนเองด้วย

การต่อสู้ทางรูปการจิตสำนึกระหว่างชนชั้นต่าง ๆ ในสังคมชนชั้น ล้วนแต่ได้สอดแทรกเนื้อหาการต่อสู้ทางการเมืองทั้งโดยตรงหรือโดยอ้อมทั้งสิ้น ความเป็นเอกภาพอย่างแน่นแฟ้นของรากฐานเศรษฐกิจและโครงสร้างชั้นบนหนึ่ง ๆ ประกอบขึ้นเป็นรูปลักษณ์เฉพาะของสังคมนั้น ๆ รัฐบาลของชนชั้นนายทุนก็ต้องมีระบบเศรษฐกิจแบบทุนนิยมรองรับ รัฐบาลกลุ่มทุนข้ามชาติก็ใช้เศรษฐกิจโลกาภิวัฒน์รองรับรัฐธรรมนูญที่รับใช้ระบอบทุนนิยมถึงกับระบุไว้ชัดเจนว่าต้องใช้ เศรษฐกิจการตลาด (นั่นคือ ห้ามนำเศรษฐกิจระบอบสังคมนิยมมาใช้)

ด้วยเหตุนี้ หากคิดจะรับรู้รูปลักษณ์สังคมรูปธรรมหนึ่ง ๆ อย่างถูกต้อง ก็จะต้องวิเคราะห์ผลรวมของความสัมพันธ์การผลิตและระบอบการเมือง กฎหมาย รวมทั้งรูปการจิตสำนึกของสังคมที่สอดคล้องกับมัน ซึ่งอยู่ในฐานะครอบงำและเป็นหลักที่สำคัญ อีกทั้งยังจะต้องสนใจถึงรากของระบอบเก่า หรือการแตกหน่อของระบอบใหม่ ที่ดำรงอยู่ในสังคมรูปธรรมนั้น ๆ ด้วย

รูปลักษณ์ทางสังคมมีลักษณะวิภาษ

รูปลักษณ์สังคม คือ “ความเป็นเอกภาพแบบวิภาษ” ระหว่างรากฐานเศรษฐกิจและโครงสร้างชั้นบน ในองค์เอกภาพซึ่งขัดแย้งกันนี้ รากฐานเศรษฐกิจมีบทบาทเป็นผู้กำหนดที่สำคัญ ลักษณะของรากฐานเศรษฐกิจหรือวิถีการผลิตกำหนดลักษณะของโครงสร้างชั้นบน มีรากฐานเศรษฐกิจอย่างไรก็จะมีโครงสร้างชั้นบนอย่างนั้น

รากฐานทางเศรษฐกิจของสังคมหนึ่ง ๆ ล้วนมีความขัดแย้งที่สำคัญ ๆ ดำรงอยู่ ความขัดแย้งเหล่านี้ก็จะแสดงออกในขอบเขตของโครงสร้างชั้นบนด้วย เช่น เมื่อรากฐานเศรษฐกิจแบบเก่าถูกแทนที่ด้วยรากฐานเศรษฐกิจแบบใหม่แล้ว โครงสร้างชั้นบนแบบเก่า ก็จะต้องถูกแทนที่ด้วยโครงสร้างชั้นบนแบบใหม่ด้วยอย่างแน่นอน  เมื่อพลังการผลิตพัฒนาจนถึงยุคโลกาภิวัฒน์ในปัจจุบันจะใช้การปกครองระบอบทาส ก็ไม่มีใครยอม แม้แต่จะใช้ระบอบเจ้าขุนมูลนายที่ก้าวหน้ากว่าระบอบทาสก็ยังไม่ได้

อย่างไรก็ตาม ถึงแม้จะอยู่ในสังคมเดียวกัน หากรากฐานเศรษฐกิจเกิดการเปลี่ยนแปลงเฉพาะส่วนหรือเปลี่ยนแปลงเพียงบางอย่าง ก็อาจจะนำมาซึ่งการเปลี่ยนแปลงของโครงสร้างชั้นบนที่สอดคล้องกันได้ เนื่องจากส่วนต่าง ๆ ของโครงสร้างชั้นบน ล้วนมีอิสระอย่างสัมพัทธ์ในระดับที่แตกต่างกัน ต่างก็มีประวัติศาสตร์แห่งการก่อตัวและการพัฒนาของตนเองเป็นอิสระอย่างสัมพัทธ์ จึงมิได้เปลี่ยนแปลงหรือดับสูญไปในทันทีตามการเปลี่ยนแปลงหรือดับสูญไปของรากฐานเศรษฐกิจ ดังเช่นอิทธิพลศักดินาที่ยังดำรงอยู่อย่างหนาแน่นจนทุกวันนี้

บทบาทหน้าที่ของโครงสร้างชั้นบน

วัตถุนิยมประวัติศาสตร์ยอมรับบทบาทชี้ขาดที่รากฐานเศรษฐกิจมีต่อโครงสร้างชั้นบน ขณะเดียวกันก็ชี้ว่า โครงสร้างชั้นบนมิใช่แต่จะตอบสนองรากฐานทางเศรษฐกิจอย่างเฉื่อยเนือย หากแต่การกำเนิดของโครงสร้างชั้นบนนั้นเพื่อที่จะรับใช้อย่างเอาการเอางานต่อรากฐานเศรษฐกิจต่างหาก ดังนั้นมันจะต้องมีบทบาทเคลื่อนไหวที่ส่งผลสะเทือนอย่างมากต่อรากฐานเศรษฐกิจด้วย อย่างเช่นการส่งเสริมพัฒนาให้ระบอบทุนนิยมเข้มแข็งอย่างมากในปัจจุบัน

ขณะที่ “โครงสร้างชั้นบน” รับใช้รากฐานเศรษฐกิจใหม่ที่ก้าวหน้าอยู่นั้น มันจะกลายเป็นพลังที่กระตุ้นการพัฒนาของพลังการผลิตและผลักดันให้สังคมก้าวหน้าไป  แต่เมื่อใดที่มันรับใช้รากฐานเศรษฐกิจแบบเก่าที่ล้าหลัง ก็จะกลายเป็นพลังปฏิกิริยาที่กีดขวางการพัฒนาของพลังการผลิตและกีดขวางความก้าวหน้าของสังคม

โครงสร้างชั้นบนมีบทบาทในการช่วยก่อตัว สร้างความมั่นคง และพัฒนารากฐานเศรษฐกิจ ในสังคมชนชั้น บทบาทของโครงสร้างชั้นบนที่มีต่อรากฐานเศรษฐกิจ ก็คือ ชนชั้นปกครองจะใช้โครงสร้างชั้นบน (อำนาจทางการเมืองและทางความคิดของตน) มาสร้างความมั่นคงและพัฒนาฐานะการปกครองของตนในทางเศรษฐกิจ กล่าวอย่างเป็นรูปธรรมก็คือ ชนชั้นปกครองอาศัยอำนาจรัฐของประเทศที่อยู่ในมือ มาปราบปรามการต่อต้านของชนชั้นถูกปกครอง  อาศัยองค์กรการศึกษาและวัฒนธรรม โฆษณาความคิดและทัศนะของตน เพื่อต่อสู้ทางความคิดและทัศนะของชนชั้นอื่นเพื่อประกันการปกครองทางความคิดของตน

การได้มาซึ่งสถานะการปกครองทางการเมืองและทางความคิด เป็นหลักประกันในการก่อตั้ง การสร้างความมั่นคง และการพัฒนาฐานะการปกครองทางเศรษฐกิจ

ในทางกลับกัน ถ้าหากชนชั้นปกครองไม่สามารถใช้พลังแห่งอำนาจรัฐของประเทศ และผลสะเทือนขององค์กรการศึกษาและวัฒนธรรม มาสร้างการปกครองทางการเมืองและความคิดของตนขึ้นอย่างมั่นคงแล้ว พวกเขาก็ไม่สามารถที่จะเอาชนะการต่อต้านของชนชั้นที่ถูกปกครองได้ สถานะการปกครองทางเศรษฐกิจของพวกเขาก็จะสั่นคลอน รากฐานเศรษฐกิจที่พวกเขาพึ่งพาอาศัยอยู่ก็จะพังทลายไปอย่างรวดเร็ว

โดยสรุปโครงสร้างชั้นบนเป็นสิ่งที่ชนชั้นปกครองสร้างขึ้นมาเพื่อให้ฐานทางเศรษฐกิจของตนเองอยู่ได้ โครงสร้างชั้นบนจะประกอบไปด้วยอำนาจทางการเมืองเสมอ เพื่อให้ชนชั้นปกครองได้ขยายอุดมการณ์หรือความคิดที่เป็นของตน โดยผ่านสถาบันทางการศึกษาและสื่อต่างๆ เช่น โทรทัศน์ วิทยุ หนังสือพิมพ์ และอินเตอร์เน็ท เป็นต้น  โครงสร้างชั้นบนทำหน้าที่ที่เด่นชัดอยู่ 2 ประการคือ 1. สอดคล้องกับความต้องการชนชั้นปกครอง 2. โครงสร้างทางการเมืองแบบเดิมจะกีดขวางวิถีการผลิตที่มีความก้าวหน้าของสังคม ในกรณีที่สังคมเกิดการผลัดเปลี่ยนจากสังคมเดิมไปสังคมใหม่ 

หนังสืออ้างอิง

สุภางค์ จันทวานิช. (2553). ทฤษฎีสังคมวิทยา.กรุงเทพฯ:ศูนย์หนังสือจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.

วิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี.คาร์ล มาร์กซ์. http://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%84%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B9%8C%E0%B8%A5_%E0%B8%A1%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B9%8C%E0%B8%81%E0%B8%8B%E0%B9%8C  เข้าถึงเมื่อวันที่ 28 เมษายน พ.ศ. 2556

อรทัย ปิ่นเกตุมณี.รากฐานทางเศรษฐกิจและโครงสร้างบน. http://firelamtung.com/index.php?option=com_content&view=article&id=67:--&catid=1&Itemid=19  เข้าถึงเมื่อวันที่ 27 เมษายน พ.ศ. 2556

 

 

[sr]

...โครงสร้างชั้นบนเป็นสิ่งที่ชนชั้นปกครองสร้างขึ้นมาเพื่อให้ฐานทางเศรษฐกิจของตนเอง เจริญเติบโต อยู่ได้ โครงสร้างชั้นบนจะประกอบไปด้วยอำนาจทางการเมืองเสมอ เพื่อให้ชนชั้นปกครองได้ขยาย อำนาจและทรัพย์สินสมบัติ โดยการรวบรวมทรัพยากรของประชาชนและชาติมาอยู่ใต้การจัดการ...