“ไซ” เครื่องมือจับปลาภูมิปัญญาคนไทยของชาวบ้าน ต.เพชรชมภู อ. โกสัมพีนคร จ. กำแพงเพชร

ในอดีต วิถีชีวิตของชาวบ้าน เมื่อเสร็จจากฤดูเก็บเกี่ยวข้าวนาปีแล้ว ชาวบ้านมักมีเวลาว่าง

จากการทำนา จึงใช้เวลาว่างให้เป็นประโยชน์โดยการประกอบอาชีพต่างๆ เพื่อเสริมรายได้ของพวกเขา เช่น  ทำไร่ทำสวนและการหาปลา โดยออกหาปลาตาม ห้วย หนอง คลอง บึง มีการใช้เครื่องมือดักปลา
                           ไซ  เป็นเครื่องจักสานใช้สำหรับดักจับปลาที่เกิดจากภูมิปัญญาของคนไทย  โดยใช้ไซซึ่งมีงา ติดไว้ทั้งสองตอนปลาสามารถว่ายน้ำเข้าไปได้แต่ออกไม่ได้   ไซลูกหนึ่งจะมีงา  ๒  งา  คือ  งาขึ้นดักปลาที่ว่ายทวนน้ำ จะหันปากไปหาก้นไซ  และงาลงใช้ดักปลาที่ลงมาตามน้ำ  จะหันปากไปทางปากไซ  งาทั้งสอง

จะอยู่เยื้องกัน  ใส่ถัดจากไม้โขนงข้างละประมาณ  ๒๐   ซม.  ขนาดของงาไซจะขึ้นอยู่กับขนาดใหญ่-เล็กของไซ  ที่ปากไซ  จะใช้กะลามะพร้าวปิดไว้  แล้วขัดไขว่ด้วยไม้ไผ่เล็ก ๆ  ๒  อัน  เวลาที่เทปลาออกมาจากไซ

ก็จะเปิดปากออก  และปิดไว้อย่างเดิมนำไซไปวางดักไว้ตามห้วย  หนอง  หรือคลอง  ที่มีการไหลของน้ำตลอดเวลา โดยวางในแนวเหนือน้ำเพราะปลาจะว่ายทวนน้ำ  หาไม้มาปักให้ไซติดอยู่กับที่ เพราะแรงของน้ำที่ไหลอยู่ตลอดเวลานั้นอาจจะสามารถทำให้ไซลอยน้ำไปได้เมื่อดักเสร็จแล้วก็ต้องคอยไปดูว่ามีปลาเข้ามาติดในไซหรือไม่ ถ้ามีปลาอยู่ในไซก็เอาปลาออกแล้วสามารถดักต่อไปอีกได้   ด้วยความอุดมสมบูรณ์เพียบพร้อมไปด้วยทรัพยากรธรรมชาติ  เมื่อครั้งสมัยโบราณ  กุ้ง  หอย  ปู    ปลา  สามารถที่จะหากินได้โดยง่าย  เพียงแต่ใช้ไซ  ซึ่งเป็นเครื่องมือที่ใช้ดักจับสัตว์น้ำ แบบง่าย  ๆ  ก็จะได้ปู ปลาต่าง ๆ  มาเป็นอาหารอย่างไม่ยากเลย
                           ตำบลเพชรชมพู อำเภอโกสัมพีนคร จังหวัดกำแพงเพชร ในอดีตเป็นแหล่งที่มีความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรธรรมชาติ ตามห้วย หนอง คลอง บึง เป็นแหล่งของสัตว์น้ำที่ชาวบ้านสามารถหาอาหารได้เป็นอย่างดี  ชาวบ้านตำบลเพชรชมพู จึงได้จักสานเครื่องมือจับสัตว์น้ำที่เรียกว่า “ไซ” ไว้ใช้กันอย่างแพร่หลาย   

ชนิดของไซที่ทำ คือ ไซสองหน้า หรือไซสองงา  เนื่องจากมีงาอยู่  ๒  ด้าน จึงเรียกว่า

ไซสองหน้า  หรือ ไซสองงาสานด้วยผิวไม้ไผ่เป็นลายขัดตาสี่เหลี่ยมต่าง ๆ มีรูปทรงกลม  ก้นด้านบนจะคอดเหมือนคอขวด มีฝาปิดเปิดเอาปลาออก เส้นผ่าศูนย์กลางกว้างประมาณ 50 เซนติเมตร ปากกว้าง มีความยาวประมาณ  ๑ เมตร ใช้ดักปลาในน้ำนิ่ง และน้ำตื้น

   

                             ไซ เป็นเครื่องจักสานประเครื่องดักจับสัตว์น้ำที่มีความสำคัญ  และมีคุณค่าต่อวิถีชีวิตของคนในตำบลเพชรชมภู  ในอดีต ทุกบ้านจะทำไซไว้ใช้เอง  โดยจะนำไซไปดักไว้ตามคลองที่น้ำไหลผ่าน  ซึ่งสถานที่ดักก็จะมีอยู่ทั่วไปตามไร่ตามนา  ในฤดูฝนมีน้ำหลาก  ชาวบ้านออกไปทำไร่  ทำนา  ก็จะนำไซไปดักทิ้งไว้ด้วย  ก็จะได้ปู  ปลาต่าง ๆ  มากมาย  บางครั้งอาจยกไซไม่ได้เนื่องจากหนักเพราะดักปลาได้เกือบเต็มไซ  ปลาที่ได้ก็จะนำไปประกอบอาหารสำหรับทุกคนในครอบครัว  แบ่งปันให้เพื่อนบ้านบ้าง  โดยไม่ต้องซื้อขายกัน  ที่เหลือก็จะนำมาถนอมอาหารเช่น  ทำปลาร้า  ปลาเค็ม  ปลาย่าง  เก็บไว้กินยามฤดูแล้ง  ความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากร ที่สามารถหาปลากินได้อย่างเหลือเฟือ  เป็นที่มาของความเชื่อในเรื่องโชคราง  ชาวบ้านตำบลเพชรชมภู มีความเชื่อว่าไซ  เป็นเครื่องรางที่จะช่วยดักเงินทอง  โชคลาภได้  จึงมักจะนำไซไปแขวนไว้ตามหน้าร้านค้า  ประตูบ้าน  หรือใช้ผูกเสาเอกในพิธีลงเสาเอกบ้านเรือน  เพื่อความเป็นสิริมงคลดังกล่าว

                           ในปัจจุบัน ชาวบ้านตำบลเพชรชมภู  กิ่งอำเภอโกสัมพีนคร จังหวัดกำแพงเพชร  ไม่ได้ทำไซ  ไว้ใช้ดักปลาทุกบ้านเหมือนแต่ก่อน   ผู้จักสานไซเป็นเหลืออยู่ไม่มาก  และไม่ได้ถ่ายทอดให้แก่ลูกหลาน  เพราะไซไม่มีความจำเป็นที่ต้องใช้ในชีวิตประจำวัน   ด้วยเหตุผลต่าง ๆ  เช่น  ไม่มีสถานที่สำหรับดักปลาเหมือนแต่ก่อน เนื่องจากได้มีการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงสภาพไปแล้ว  ปัจจุบันปริมาณปลามีไม่มาก  ซื้อจากตลาดสะดวกกว่ามีปลาให้เลือกมากมาย  ไม่มีเวลาเพราะต้องไปประกอบอาชีพที่อื่น  การดักไซไม่คุ้มค่ากับเวลาที่เสียไป  เป็นต้น  ปัจจุบัน ไซ จึงเป็นเครื่องจักสานที่ไม่มีความสำคัญ  ต่อวิถีชีวิตของชาวบ้าน  เหลือเพียงตำนาน หรือคำบอกเล่าของพ่อ แม่ ปู่ ย่า ตา ยาย ที่เล่าให้ฟังว่าเคยไซดักปลาได้อาหารอย่างเหลือเฟือ  ด้วยความอุดมสมบูรณ์  ซึ่งไม่อาจจะหวนกลับคืนมาได้อีก

 

 

ประสพสุข  กันภัย

นักวิชาการวัฒนธรรมชำนาญการพิเศษ

ขอบคุณนะคะ

แอบมากู้ไซโดยไม่ได้รับอนุญาต ขอ copy ทั้งหมดเพื่อการศึกษาค่ะ

ครูวิไล