กลับบ้านหาปรัชญา

คำคมคนอีสาน

    มาร่วมกันเรียนรู้ "ปรัชญา" ภาษาที่แฝงไว้ด้วยคำสอน "ผญา" ชาวอีสาน สามารถให้ข้อคิดในการดำเนินชีวิตได้เป็นอย่างดี พิจารณาให้ถ่องแท้ ภูมิปัญญาที่ปราชญ์ชาวบ้านสอนไว้ เปรียบได้กับคติพจน์ คำคม เรียนรู้ไปพร้อมกัน บางสำนวนมีเหน็บแสบๆ เอาการอยู่....  

ผญาหมวดภาษิตคำเปรียบเปรยต่างๆ

• มีเป็นคน จนเป็นหมา
• ว่าโตกะคัก เพิ่นแห่งกะด้อ ว่าโตนั่งจ้อก้อ เขานั่นแห่งนั่งตอ
• เฒ่าเสียดาย ตายเสียชื่อ
• นาสองเหมือง เมืองสองเจ้า เย้าสองเขยคะลำ
• เสือตายเพราะหนัง ช้างตายเพราะงา พระยาตายเพราะสมบัติ
• เสือกะว่าเสือดี หมีกะว่าหมีหาญ ฟานกะว่าฟานกล้า ม้ากะว่าม้าแล่นหัน (ต่างคนต่างตนก็ว่าตัวเก่ง) ใกล้เคียงสังคมการเมืองปัจจุบันเชียวหละ
• เห็นดงเป็นบ้าน เห็นเมืองเป็นป่า เห็นท่าน้ำเป็นด้าวด่านเสือ
• นกอีเอี้ยงกินหมากโพธิ์ไทร แซวแซวเสียงบ่มีโตฮ้อง แซวแซวฮ้องโตเดียวเหมิดหมู่
• สิบตำลึงอยู่ฟากน้ำ อย่าฟ้าวอ่าวคนิงหา สองสลึงมามือ ให้ฮีบกำมาเมี้ยน (อย่าหวังในสิ่งที่ไกลตัว)
• แนวบักต้อง บ่ห่อนหล่นไกลกก แนวผมดกบ่ห่อนมีหัวล้าน (ลูกไม้ย่อมหล่นไม่ไกลต้น)
• เลือกผักถืกบ้ง เลือกขาจ้งถืกขามะเฮ็ง (เลือกนักมักได้แร่)
• อย่าได้เก็บดอกหว่านบ้านเพิ่นมาชม ให้เจ้าอดสาดมดอกกระเจียวแคมฮั้ว (ให้รักสาวบ้านใกล้)
• บ้านใกล้ป่าได้อยู่เฮือนเพ บ้านใกล้เซบ่ได้กินปลาแดก (ใกล้เกลือกินด่าง)
• เดือนหกให้หว่านกล้า เดือนห้าให้แต่งไถ (ทำให้ถูกกาละเทศะ)

• ยืนให้เหลียวเบิ่งป่อง นั่งย่องย่อให้เหลียวเบิ่งหว่างขา (ทำอะไรให้ระมัดระวังโดยเฉพาะผู้หญิง)
• ผักอีตู่เตี้ยต้นต่ำใบดก กกบ่ทันฝังแน่นสังมาจีจูมดอก ฮากบ่ทันหยั่งพื้น สั่งมาปิ้นป่งใบ(ทำตัวโตเกินวัย)
• แนวนามเชื้อเสือจำศีลอย่าฟ้าวเชื่อ บาดห่าเห็นต่อนเนื้อศีลสิม้างแตกกระเด็น
• คิดต่อนาไฮ่หล่ง ฝนตกลงน้ำบ่อยู่คึดต่อเจ้าผู้ฮู้ คึดต่อชู้ผู้นี่ย่านมีชู้หมื่นคน
• ใจประสงค์ตั้งหวังชมแก้มอ่อนๆ ไผสิชมก่อนอ้ายคองถ้าเบิ่งมือ พี่สิเพพังบ้างฝาแดนกลางให้ขาดถ่อง พังทั้งอู๋แอ่งน้ำให้เป็นเฟื่องทั่วเฮือน
• เจ้าผู้ซุปผักติ้วเพพังย่อนปลาแดก ครั้นเอาผัวแต่น้อยพาเจ้าให้หน้าดำ
• เจ้าผู้เครือผักส้ม บ่สมเครือผักไส่ ข้อยผู้ฮ้ายบ่สมเจ้าผู้ดี (ความไม่เหมาะสมกันด้านเผ่าพันธ์/ฐานะ)
• เจ้าอย่าป๋าข่อยไว้กลางไฮ่เป็นหมู่กา เจ้าอย่าป๋าข่อยไว้กลางนาเป็นหมู่ไก่ เจ้าอย่าป๋าข่อยไว้ไลถิ่มให้เปลี่ยวพลอย (ควรดูแลเลี้ยงดูให้ดีเมื่อได้เป็นเจ้าของแล้ว)
• ชาติสิเป็นหงส์แล้วบ่ลดต่ำลงเป็นกา คำพาทีไขบ่หลอกลวงตั๋วเจ้า คำว่าเอาเอานั่นพระยาหงส์ผู้สูงสง่า บ่ลดความได้เว้าให้เขาเอิ้นว่ากา (การรักษาคำพูด คำสัตย์)
• ตกกะเทินว่าได้กำคอแข้บ่มีวางให้หางฟาด มีตั้งแต่สิเน้นคอแข้ใส่ตม (จับให้มั่นคั้นให้ตาย)
• ตกกะเทินได้จ้ำสิเป็นแกงหรือป่นกะตามถ่อน มีตั้งแต่สิคุ้ยเหมิดถ้วยจั่งสิเซา
• ตกลงว่าได้สู้บ่มีถอยให้เขาด่า นับแต่สิเดินหน้า ถอยก้นแหม่นบ่มี (สู้ตายไม่มีถอย)
• ครั้นได้ลงเฮือแล้วสิพายไปให้เถิงฝั่ง ครั้นแหม่นฝั่งบ่กว้างตัวเจ้าให้ส่อยพาย (ไปให้ถึงฝัน ต้องช่วยกัน)
• ครั้นว่าฮอดแล้วสิหมายฝากพระไมมิตร พันธะนังติดหมื่นปีบ่ไลเจ้า ว่าสิเอาใจข้อยความตายเกิดห่วม บ่ให้คลาดแล้วสิหมายมั่นใส่หมอน
• ความใจถ้วยให้ตักแกงลงใส่ ครั้นแหม่นบ่วงบ่ซ้อนสิลงท้องได้จั่งได๋(ทุกอย่างต้องมีคู่)
• ความใจอ้ายสิเป็นตายกะบ่ว่า ว่าแต่ทางอ้ายเลี้ยงตัวข้อยสิค่อยตาม
• อย่ามาตี๋แถลงเล่นเห็นข้อยเป็นคนโง่ อย่ามาเฮ็ดอวดโอ้ โตนั้นเก่งหลาย (อย่าอวดฉลาด)
• ทุกข์ง่อมหงอทุกข์ง่อมหง่อ ขอทานกินก้มซ่อมส่อ ใจดีเผิ่นกะให้ ใจฮ้างว่าบ่มี
• ทุกข์ยากฮ้ายกายก่ำผอมโซ ยากนำโตบ่มีเงิน เผิ่นบ่ถามเถิงจ้อย
• เห็นว่าดำขี่หลี่อย่าฟ้าวขี่เฮือกาย เห็นว่าดำคอยลอยอย่าฟ้าวพายเฮือเว้น บาดว่าเฮือแตกลำค่อยล่อยยังสิได้ยู้ส่อย ครั้นบ่เอิ้นใส่ข่อยสิไปเอิ้นใส่ไผ
• ตกกะเทินได้เหล้น เหล้นสาให้มันม่วน ตกกะเทินได้กวน กวนสาให้มันขุ่น กวนขุ่นแล้วซิวกุ้งกะสิงอม
• เป็นสาวจ้อยจ้อยควายตมบ่อยากขี่ บาดห่าได้ลูกน้อยบายขี่ก่อนงาย

 

หมวดทุกข์สุข

•  
  • ทุกข์เพิ่นบ่ว่าดี มีจั่งว่าพี่น้อง ลุงป้าเอิ้นว่าหลาน
  • ทุกข์คอบปาก ยากคอบท้อง เคยแล้วอยู่บ่เป็น
  • ทุกข์บ่มีเสื้อผ้า ฝาเฮือนเพกะพออยู่ ทุกข์บ่มีข้าวอยู่ท้อง นอนลี้อยู่บ่เป็น
  • ทุกข์กายอยู่ได้ ทุกข์ใจอยู่ยาก
  • ทุกข์ให้เลี้ยงม้า กำพร้าให้เลี้ยงหมู
  • บ่ทุกข์บ่ยาก บ่อึดบ่อยาก
  • มีเงินเว้าได้ มีไม้เฮ็ดเฮือนงาม
  • มีเงินให้เพิ่นกู้ มีซู้ให้เพิ่นเล่น (นี่กะทุกข์)
  • สุขเพราะมีข้าวกิน สุขเพราะมีดินอยู่
    สุขเพราะมีคู่นอนนำ สุขเพราะมีคำเต็มไถ่
    สุขเพราะมีเฮือนใหญ่มุงแป้นกระดาน สุขเพราะหลานหลายนั่งเฝ้า
  • อยากทุกข์ให้เป็นนายคน อยากสาละวนให้เอาเมียน้อย
  • อยากจนให้ขี้ถี่ อยากมีให้ทาน
  • อยากทุกข์ให้เป็นนาย อยากซำบายให้เป็นแหล่ง
  • อยากทุกข์ให้ค้าควย (ควาย) อยากรวยให้ค้าโบกค้าเบี้ย
  • อยากมีหลายมันไฮ้ อยากได้หลายมันตาย
  • อยากมีให้ยืมเงินเพิ่นไปค้า อยากขึ้นฟ้าให้ฆ่าเจ้าเอาของ
  • ทุกข์ยากฮ้าย ขอขอดแลงงายก็ดี อย่าได้ลืมคำสัตย์ เที่ยงจริงคำมั่น

  

เกณฑ์อายุของคน

	สิบปีอาบน้ำบ่หนาว	ซาวปีเหล้นสาวบ่เปิด
	สามสิบปีนอนตื่นก่อนไก่	สี่สิบปีไปไฮ่มาทอดขา
	ห้าสิบปีไปนามาทอดหุ่ย	หกสิบปีเป่าขลุ่ยบ่ดัง
	เจ็ดสิบปีตีลังฆังบ่ม่วน	แปดสิบปีหนักหนวกด่วนมาหู
	เก้าสิบปีพี่น้องมาดูฮ้องไห้	ร้อยปีบ่ไข้บ่ตาย
	ร้อยสิบปีเห็นเดือนหงายว่าแม่นไฟไหม้	ร้อยยี่สิบปีไข้บ่ไข้กะตาย

 

อ้างอิงจาก ปราชญ์อีสาน คุณพ่อ ดร. ปรีชา พิณทอง
รวบรวมไว้ให้ลูกหลานได้รู้จักและชื่นชมในหนังสือ "ภาษิตโบราณอีสาน"

[โก๊ะจิจัง แซ่เฮ]

 

[นายประจักษ์ ปานอินทร์]