บ้านเมืองจะพ้นวิกฤตเพราะจิตวิวัฒน์ (เท่านั้น)
เขียนโดย ประเวศ วะสี
ใน ในประวัติศาสตร์บ้านเมืองใดบ้านเมืองหนึ่ง อาจมียุคที่ติดขัดใหญ่เป็นช่วงระยะเวลายาวนานหาทางออกไม่ได้ แต่ในที่สุดก็หลุดออกจากความติดขัดใหญ่ๆ หรือวิกฤตการณ์ได้ จึงควรศึกษาว่าบ้านเมืองนั้นๆ ในยุคนั้นๆ มีอำนาจอะไรมาทำให้วิกฤต และทำอย่างไรจึงหลุดออกจากสภาวะวิกฤตได้ จะขอยกตัวอย่างสองประเทศ คือ
หนึ่ง อินเดีย ถูกอำนาจจักรวรรดินิยมอันเกรียงไกรของอังกฤษยึดและปกครองประเทศเสมือนเสือขยุ้มเนื้ออยู่นานนับร้อยปี ในยุคล่าอาณานิคม ชาวยุโรปมีเรือรบที่ทำด้วยเหล็กสามารถวิ่งไปได้รอบโลกพร้อมทั้งปืนใหญ่และปืนกล อำนาจยิงของชาวยุโรปนั้นมหาศาลอย่างที่มนุษย์ไม่เคยรู้จักมาก่อน ไม่มีอารยธรรมเก่าแก่ใดๆ เช่น อารยธรรม ๕,๐๐๐ ปี ของลุ่มแม่น้ำสินธุหรือลุ่มแม่น้ำฮวงโหจะทานอำนาจยิงอันมหาศาลของชาวยุโรปได้ ที่เมืองอมฤตสระของอินเดีย ประชาชนประท้วงการปกครองของอังกฤษ ถูกทหารอังกฤษใช้ปืนกลยิงตายหมดทุกคน ความพยายามที่จะปลดปล่อยตนเองไปสู่อิสรภาพของคนอินเดียทำอย่างไรๆ ก็ไม่สำเร็จ อินเดียเกิดมีมหาบุรุษ คือ มหาตมะ คานธี ที่นำชาวอินเดียต่อสู้ด้วยอหิงสธรรม เริ่มแรกไม่มีใครเชื่อว่าขบวนการสันติวิธีจะสู้กับปลายกระบอกปืนได้อย่างไร การณ์กลับปรากฏว่าความรุนแรงไม่มีอำนาจในการต่อสู้กับความรุนแรงที่ใหญ่กว่า แต่อหิงสธรรมกลับเอาชนะปลายกระบอกปืนได้ อินเดียได้รับอิสรภาพและหลุดออกจากความติดขัดครั้งใหญ่ในประวัติศาสตร์ได้
สอง แอฟริกาใต้ คนขาวได้เข้าไปยึดครองแอฟริกาใต้อันเป็นดินแดนของคนผิวสีและใช้นโยบายการปกครองแบบแบ่งแยกผิวที่เรียกว่า อพาร์ธีต (Apartheid) อย่างรุนแรง มหาตมะคานธีเมื่อเป็นทนายความหนุ่มไปว่าความที่แอฟริกาใต้ ก็เคยถูกจับโยนออกจากรถไฟ เพราะเป็นคนผิวสีแต่สะเออะไปนั่งชั้นหนึ่ง คนพื้นเมืองพยายามต่อสู้เท่าใดๆ ก็ไม่สำเร็จ ถูกฆ่าตายบ้างถูกจำคุกบ้าง เนลสัน แมนเดล่า ผู้นำการต่อสู้คนหนึ่ง เคยถูกลอบสังหารหลายครั้ง และถูกจำคุกถึง ๒๗ ปี ท่ามกลางความกดดันของนานาชาติอย่างไรๆ คนขาวก็ไม่กล้าลงจากอำนาจ เพราะกลัวว่าถ้าลงจากอำนาจแล้วจะถูกคนดำฆ่า แต่ เนลสัน แมนเดล่า ประกาศแนวทางอหิงสธรรมว่าจะไม่ฆ่าล้างแค้นคนขาว จนกระทั่งคนขาวเชื่อถือไว้วางใจ ยอมลงจากอำนาจ แอฟริกาใต้ก็ได้ปกครองตนเอง คนขาวกับคนดำที่ขับเคี่ยวเข่นฆ่ากันมากว่า ๑๐๐ ปี ก็สามารถอยู่ร่วมกันด้วยสันติได้ ประเทศหลุดจากความติดขัดครั้งใหญ่ในประวัติศาสตร์ เพราะอหิงสธรรม เนลสัน แมนเดล่า กลายเป็นรัฐบุรุษที่ทั่วโลกให้ความเคารพ
ทั้ง มหาตมะ คานธี และ เนลสัน แมนเดล่า มีจิตใหญ่หรือจิตวิวัฒน์ จึงสามารถใช้อหิงสธรรมเป็นเครื่องมือได้ คนที่มีจิตเล็กอยู่ในระดับของโลภะ โทสะ โมหะ ย่อมเอารัดเอาเปรียบ ใช้อำนาจ จะเป็นอำนาจเงิน หรืออำนาจติดอาวุธ หรืออำนาจรัฐ ย่อมไม่สามารถใช้อหิงสธรรมได้ ในทั้งกรณีอินเดียและแอฟริกาใต้ในที่สุดคู่ต่อสู้ทั้งสองฝ่าย ทั้งคนขาวและคนดำ ต้องมีจิตวิวัฒน์ระดับใดระดับหนึ่งจึงสามารถตกลงยุติความขัดแย้งด้วยสันติวิธีได้
ทั่วโลกที่วิกฤตอยู่ด้วยประการต่างๆ ขณะนี้คงจะไม่มีทางออกด้วยระดับจิตต่ำๆ อันประกอบด้วย โลภะ โทสะ โมหะ ดังจะเห็นได้ว่าไม่สามารถแก้ความยากจนและความอยุติธรรมในสังคม ปัญหาสิ่งแวดล้อม และปัญหาความขัดแย้ง ด้วยวิธีการทางเศรษฐกิจ (โลภะ) หรือวิธีการทางสงคราม (โทสะ) ได้ เพราะทั้งสองล้วนเกิดจากโมหะ ความหลงหรือความไม่รู้ ทำให้ทำการโดยใช้อำนาจ จะเป็นอำนาจเงินหรืออำนาจติดอาวุธก็ตาม มนุษย์ล้วนใช้ "เกียร์อำนาจ" ในการดำเนินการต่างๆ กันมาโดยตลอด "เกียร์อำนาจ" ไม่สามารถพาสังคมมนุษยชาติไปสู่สันติสุขได้ จำเป็นต้องเปลี่ยนเกียร์ของการพัฒนา จะพัฒนาด้วยระดับจิตต่ำๆ อยู่ในภพภูมิแห่ง โลภะ โทสะ โมหะ ต่อไปไม่สำเร็จแล้ว จำเป็นต้องยกระดับจิตไปสู่ภพภูมิที่สูงขึ้น นั่นคือต้องเปลี่ยนจาก "เกียร์อำนาจ" มาเป็น "เกียร์จิตวิวัฒน์"
ประเทศของเราก็พยายามพัฒนากันมาพักใหญ่แล้ว แต่ต้องเรียกว่าไม่ประสบความสำเร็จนัก เราไม่สามารถแก้ความยากจนและความอยุติธรรมในสังคมได้ ช่องว่างระหว่างคนรวยยิ่งห่างมากขึ้น อันนำไปสู่ปัญหาทางสังคม จิตใจ และการเมืองอย่างไม่มีทางออก เราแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อมไม่ได้ ไม่สามารถแก้ปัญหาความขัดแย้งและความรุนแรงได้ การเมืองเรื่องประชาธิปไตยก็ยังล้มลุกคลุกคลาน ใช้รัฐธรรมนูญหลายฉบับแล้วรวมทั้งฉบับปัจจุบันก็ยังมองไม่เห็นแสงว่าแล้วการเมืองจะดีขึ้นได้อย่างไร ทั้งหมดรวมกันเป็นความติดขัดครั้งใหญ่ของประเทศ ไม่รู้ว่าไปพ้นวิกฤตการณ์เรื้อรังได้อย่างไร
สังคมไทยมีวัฒนธรรมอำนาจ คือคิดเชิงอำนาจ พูดเชิงอำนาจ สัมพันธ์เชิงอำนาจ และใช้อำนาจในการดำเนินการต่างๆ เดิมก็ใช้อำนาจรัฐ ต่อมาก็มีอำนาจเงินเข้ามาอีกอย่าง ทั้งอำนาจรัฐและอำนาจเงินไม่สามารถแก้ปัญหาที่ซับซ้อนและยาก อำนาจรัฐไม่เคยแก้ปัญหาความยากจนและความอยุติธรรมในสังคมได้ แต่มักเป็นตัวสร้างความอยุติธรรมเสียเอง รัฐไม่สามารถรักษาสิ่งแวดล้อมและจัดการการใช้ทรัพยากรอย่างเป็นธรรมและยั่งยืนได้ การปฏิวัติรัฐประหารก็ทำกันมาหลายครั้งแล้วก็ไม่ปรากฏว่าแก้ปัญหาของบ้านเมืองได้ ถ้าดูแบบแผนการออกเสียงเลือกตั้งและประชามติรัฐธรรมนูญ ก็จะเห็นว่าอำนาจรัฐไม่มีน้ำยาต่อการออกเสียงลงคะแนนของประชาชน เมื่อคุณทักษิณเป็นนายกรัฐมนตรี ก็เรียกว่ามีอำนาจรัฐและอำนาจเงินสุดๆ แล้วก็ยังไม่สามารถแก้ปัญหาของประเทศได้ มิหนำซ้ำยังเกิดวิกฤตการณ์ที่มีพระราชกระแสรับสั่งว่า "วิกฤตที่สุดในโลก"
อันที่จริง คุณทักษิณเป็นคนเก่งมาก แต่ในเมื่อระดับจิตยังต่ำอยู่ในภพภูมิของ โลภะ โทสะ โมหะ จึงสูญเสียโอกาสที่จะพาประเทศหลุดออกจากความติดขัดครั้งใหญ่ ลองนึกภาพว่าถ้าคุณทักษิณมีจิตใหญ่ทำนองเดียวกับ มหาตมะ คานธี หรือ เนลสัน แมนเดล่า ประเทศชาติจะเป็นอย่างไร หลายคนก็อาจจะหัวเราะว่ามันไม่มีทางเป็นไปได้ นี้ก็เป็นเรื่องของคุณทักษิณจะต้องใช้โยนิโสมนสิการเอาเอง คุณทักษิณเป็นคนชอบเอาชนะ แต่ชนะอะไรก็ไม่เท่าชนะตัวเอง
นักการเมืองทั้งหลายก็เช่นเดียวกัน คงจะไม่มีทางรวยหรือเก่งเท่าคุณทักษิณ ซึ่งก็เห็นแล้วว่า แม้รวยและเก่งขนาดนั้นยังไปไม่รอด ถ้าขาดจิตวิวัฒน์ แล้วจะทำไปแบบนั้นอีกทำไม นักการเมืองที่จิตอยู่ในระดับต่ำในวังวนของเงินและอำนาจ คงจะช่วยบ้านเมืองไม่ได้ มีแต่จะซ้ำเติมให้วิกฤตมากขึ้น หากนักการเมืองเกิดจิตสำนึกใหม่ มีจิตใหญ่ บ้านเมืองจะพ้นจากความติดขัด
คุณทักษิณจะคิดยังไงต่อไปก็ตามที ประเทศไทยจะหลุดจากความติดขัดครั้งใหญ่ในประวัติศาสตร์นี้ไม่ได้ สังคมไทยยังจะเข้า "เกียร์อำนาจ" ต่อไปเห็นจะไม่ได้ จำเป็นต้องเปลี่ยนเกียร์แห่งการพัฒนามาเป็น "เกียร์จิตวิวัฒน์" คนไทยทุกคนจำเป็นต้องหันมามองทรัพยากรอันยิ่งใหญ่ภายในของตน ทุกคนมีเมล็ดพันธุ์แห่งความดีซ่อนอยู่ในหัวใจ ทุกคนมีศักดิ์ศรีและมีคุณค่าแห่งความเป็นมนุษย์อยู่ในตัวและมีศักยภาพที่จะทำอะไรดีๆ ขอให้เราสลัดมายาคติที่ครอบงำอยู่ เกิดจิตสำนึกอันใหญ่หลวงว่าเรามีเกียรติและมีศักดิ์ศรีแห่งความเป็นคน ในความเป็นมนุษย์ ไม่ได้มีแต่ กิน ขี้ ปี้ นอน เยี่ยงสัตว์เท่านั้น แต่เราสามารถมีจิตสูงที่ทำอะไรดีๆ ได้ มีแต่จิตวิวัฒน์เท่านั้นที่จะพาเราออกจากความติดขัดครั้งใหญ่ของบ้านเมืองและของโลกได้
ประเวศ วะสี
แผนงานพัฒนาจิตเพื่อสุขภาพ มูลนิธิสดศรี-สฤษดิ์วงศ์
สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.)
ตีพิมพ์ใน มติชนรายวัน ๒๙ กันยายน ๒๕๕๐ความเห็น (0)
ไม่มีความเห็น