ปัจจัยมองผ่านแว่นระบบสวัสดิการชุมชน

การศึกษาจะเกี่ยวข้องกับปัจจัยที่เชื่อมโยงเป็นความสัมพันธ์ในกลุ่มใดบ้างผมมีความเห็นดังนี้

ระบบพื้นฐานคือ ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมทั้งทางกายภาพและชีวภาพเป็นตัวกำหนดวิถีชีวิตของมนุษย์
ในช่วงเริ่มแรก ตอนที่มนุษย์ยังต้องเดินท่องหาอาหารเป็นสังคมเร่ร่อน มนุษย์จะย้ายที่ไปเรื่อยๆตามแหล่งอาหาร ในลำน้ำ ป่า ทะเล หาที่หลบภัยคือถ้ำ เมื่อมนุษย์ตั้งหลักแหล่งและเริ่มรู้จักการเพาะปลูก  ฐานทรัพยากรตามภูมินิเวศจะกำหนดวิถีชีวิตของมนุษย์
การเรียนรู้คือปัญญาทั้งทักษะการผลิตและความเชื่อในสิ่งเหนือธรรมชาติกำหนดวัฒนธรรมที่ผูกโยงเข้ากับการผลิต และการละเล่นเพราะชีวิตคือการผลิตอาหาร การต่อสู้กับภัยธรรมชาติ โรคภัยไข้เจ็บ สัตว์และผู้รุกรานซึ่งเชื่อมโยงวัฒนธรรมที่รังสรรค์เป็นการละเล่น/บวงสรวงเทพเหนือ ธรรมชาติอยู่ในนั้นด้วย

การผลิตและการแลกเปลี่ยนซึ่งก็คือระบบเศรษฐกิจ เป็นปัจจัยชุดที่2ซึ่งเกี่ยวเนื่องกับฐานทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม

ทักษะการผลิต(ภูมิปัญญา)ที่เชื่อมโยงการผลิต การละเล่นของคนภายใต้ทวยเทพ และผีต่างๆ คือระบบสังคมวัฒนธรรมจึงเป็นปัจจัยชุดที่3และ4

ที่จริงสังคมมนุษย์ตั้งแต่ยุคเร่ร่อนจนถึงปัจจุบันย่อมมีผู้นำและผู้ตามรวมทั้งความสัมพันธ์ที่จัดตัวอย่างเหมาะสมเพื่อการอยู่ร่วมกันคือสิ่งที่เรียกว่าระบบการเมืองการปกครองในปัจจุบันซึ่งเป็นอีกปัจจัยหนึ่งที่สำคัญเพื่อทำความเข้าใจระบบโดยรวมของวิถีการดำเนินชีวิตของมนุษย์

แว่นที่ใช้มองพลวัตของระบบสวัสดิการชุมชนในปฏิสัมพันธ์กับระบบอื่นๆตามเงื่อนไขเพราะสิ่งนี้43 ปัจจัยคือ 1)ระบบการเมืองการปกครอง 2)ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมทางกายภาพและชีวภาพ 3และ4)ระบบเศรษฐกิจสังคมวัฒนธรรมและภูมิปัญญา

คำอธิบายว่าทำไมลุ่มเจ้าพระยาซึ่งดินดีเหมาะแก่การปลูกข้าวจึงกลายเป็นเมือง อุตสาหกรรมและพานิชกรรม ถมที่นาสร้างตึกระฟ้าไปทั่ว  คำอธิบายของผมคือ

เริ่มแรกมาจากปัจจัยด้านการเมืองและทรัพยากรธรรมชาติ ภายหลังมาจากปัจจัยด้านการเมือง เศรษฐกิจสังคมวัฒนธรรมและภูมิปัญญาเป็นสำคัญโดยเฉพาะศก.เสรีนิยมภายใต้ความก้าวหน้าของเทคโนโลยี ด้วยระบบสังคมวัฒนธรรมและภูมิปัญญาที่เป็นเมืองหลวงเชื่อมต่อกับโลกภายนอก

ปัจจัยทั้ง4 เป็นกรอบเรื่องราวที่ครอบคลุมปัจจัยภายในทั้งหมด       ซึ่งระบบการจัดการที่ให้ความสำคัญกับการมีส่วนร่วมของคนในชุมชนเพื่อสร้างสวัสดิการตามเป้าหมายข้างต้นคือแก่นแกนของเรื่อง

งานสังเคราะห์ความรู้ในเรื่องนี้(พลวัตระบบสวัสดิการชุมชนในประเทศไทย)ก็เพื่อตรวจสอบงานศึกษาที่มีมาทั้งจากเอกสาร ผู้รู้ และการสังเกตเท่าที่เวลาอันจำกัดจะทำได้ เพื่อสร้างความเข้าใจในภาพรวม เพราะสิ่งนี้มี สิ่งนี้จึงเกิดขึ้น และประมวลรวมทั้งประเมินขบวนสวัสดิการชุมชนที่น่าสนใจซึ่งกำลังขับเคลื่อนอยู่ในปัจจุบัน
สุดท้ายคือประเด็นสำคัญที่เป็นข้อเสนอเพื่อปรับดุลยภาพของระบบต่างๆทั้งด้านนโยบาย/กฎหมาย และกลไกปฏิบัติของรัฐส่วนกลาง ภูมิภาคและท้องถิ่น เอกชนและประชาสังคม กับระบบ/ขบวนสวัสดิการชุมชนเพื่อไปสู่เป้าหมายคือสร้างสวรรค์บนดินร่วมกัน  

[ปัทมาวดี โพชนุกูล ซูซูกิ]

จะเอางานอาจารย์ภีมทั้ง 4 เรื่องมาเรียงต่อกันแล้ว comment รอบเดียวในบล็อก econ4life นะคะ

แต่ว่า ... ท่านจะมีตอนที่ 5 รึเปล่า ...จะได้รอ

 

[ปัทมาวดี โพชนุกูล ซูซูกิ]

พอดีอ่าน 4 ตอนจบได้เร็วกว่าที่คิด  และเห็นว่าแสดงความเห็นทีละประเด็นไว้ที่บล็อกนี้จะง่ายกว่า 

 

ประเด็นนิยาม 

 

 

การกำหนดว่า ระบบสวัสดิการชุมชน เป็นสิ่งที่คนในชุมชนร่วมกันทำ หรือ ระบบการจัดการที่ให้ความสำคัญกับการมีส่วนร่วมของคนในชุมชน   ช่วยให้ตีกรอบการวิเคราะห์ได้มาก แต่ฝากอาจารย์ภีมช่วยพิจารณาว่า  การวางกรอบดังกล่าวจะมีนัยยะต่อไปนี้ใช่หรือไม่  เช่น 

  

•  กิจกรรมระดับปัจเจกไม่ใช่สวัสดิการชุมชน  เช่น   ชาวนาแต่ละครัวเรือนปลูกข้าวไว้กินไว้ขาย  แม้จะเป็นการสร้างปัจจัยสี่ ก็ไม่ใช่สวัสดิการชุมชน   แต่ถ้ามีกลุ่มสหกรณ์ชาวนามาวางแผนการผลิตร่วมกันจึงจะเป็นหนึ่งใน “ระบบสวัสดิการชุมชน”

 

•  กิจกรรมที่อยู่บนความสัมพันธ์ระหว่างบุคคลแบบหนึ่งต่อหนึ่งหรือหนึ่งต่อสอง หรือ หนึ่งต่อสิบไม่ใช่สวัสดิการชุมชน   เช่น   ลูกบ้านพึ่งพาผู้ใหญ่บ้านเพื่อให้ตัวเองมีความปลอดภัย    การช่วยเหลือเอื้อเฟื้อกันระหว่างเพื่อนบ้านข้างเคียง  ไม่ใช่ระบบสวัสดิการชุมชน

 

•  สวัสดิการที่จัดการโดยครอบครัวไม่ใช่ระบบสวัสดิการชุมชน     ทั้งที่สวัสดิการในระดับครอบครัวเป็นฐานสำคัญของระบบสวัสดิการในเมืองไทยมาแต่อดีต  เช่น  คนแก่มีลูกหลานดูแล

  แต่ด้วยนิยามของอาจารย์ภีมข้างต้น ก็อาจทำงานง่ายขึ้น คือ ไปดูว่า  ในยุคสมัยต่างๆ ชุมชนมีการรวมตัวกันทำอะไรบ้าง  เพื่ออะไร   พัฒนาไปอย่างไร เป็นต้น

 

[ภีม ภคเมธาวี]

ขอบคุณอาจารย์มากครับ

การสร้างสวัสดิการเพื่อตนเอง
การสร้างสวัสดิการเพื่อคนในครอบครัว และ
เพื่อนละแวกบ้าน รวมทั้ง
การรวมกลุ่มกันเพื่อจัดสวัสดิการร่วมกัน

มีเส้นตัดตามนิยาม "ระบบสวัสดิการชุมชน"ตรงไหน?

ผมคิดว่า เส้นตัดอยู่ตรงที่
การสร้างสวัสดิการเพื่อตนเอง และ
การสร้างสวัสดิการเพื่อคนในครอบครัว ถือว่า         เป็นการจัดสวัสดิการเพื่อตนเองและครอบครัว
แยกออกได้เลย

สำหรับ การสร้างสวัสดิการของเพื่อนละแวกบ้านหากเป็นเฉพาะกลุ่มเล็กๆของคนรู้จักกันภายใน"ชุมชน" เช่น บ้านจัดสรร ไม่ถือว่าเป็นระบบสวัสดิการชุมชน

จะนับว่าเป็นก็ต่อเมื่อในชุมชนนั้นมีกลุ่มดังกล่าวอยู่ทั่วไปหมดจนสามารถแกะหาโครงสร้างที่มาของระบบความสัมพันธ์นั้นได้ เช่นในหมู่บ้านที่มีการแลกเปลี่ยนช่วยเหลือกันเป็นกลุ่มๆตามฐานเครือญาติกระจายไปทั่ว ถือว่า
เป็นระบบสวัสดิการชุมชนบนฐานเครือญาติ

สำหรับการรวมกลุ่มร่วมกันจัดสวัสดิการที่มีโครงสร้างระบบการจัดการชัดเจน เช่น กลุ่มออมทรัพย์ในหมู่บ้าน จัดเป็นระบบสวัสดิการชุมชนที่ใช้ฐานเครือญาติ/คนรู้จักกันเป็นเครื่องมือที่สามารถหลอมรวมการจัดสวัสดิการเฉพาะกลุ่มเครือญาติให้กว้างขวางขึ้น

ในกรณีการรวมกลุ่ม หากเป็นกลุ่มในที่ทำงาน
หากรวมกันเฉพาะจุดเล็กๆก็อาจเปรียบได้กับคนละแวกบ้าน ความหมายอยู่ที่คำว่า"ชุมชน"       ซึ่งควรจะครอบคลุมโครงข่ายความสัมพันธ์ร่วมในเชิงพื้นที่หรือกลุ่มเป้าหมาย/กิจกรรมใดๆในระดับหนึ่ง เช่น คุณส้มจากสกว.ปรึกษาผมว่าจะทำกองทุนสวัสดิการในสกว. ถ้าทำกันในกลุ่มไม่กี่คนโดยที่คนทั่วไปในองค์กรไม่รับรู้หรือไม่อาจเข้าร่วมได้   ถือว่าไม่ใช่สวัสดิการชุมชน แต่ถ้าคนรับรู้แต่ไม่เข้าร่วมก็ไม่เป็นไร ประเด็นสำคัญอยู่ที่การรับรู้และโอกาสที่เปิดให้สามารถเข้ามามีส่วนร่วมได้

อย่างไรก็ตาม ก็คงมีภาพเหลื่อมซ้อนที่ไม่รู้ว่าจะตัดตรงไหนได้เหมือนกัน เพราะเป็นความคิดนามธรรม ไม่เหมือนตัวเลขที่บอกว่าต่ำกว่า50ก็ตัดได้เลย    นอกจากนี้ รูปธรรมของนิยามนี้ก็เคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลง เช่น ระบบสวัสดิการชุมชนบนฐานเครือญาติในสังคมไทยลดน้อยถอยลงตามกาลเวลา ในขณะที่มีรูปแบบใหม่ๆที่ก่อรูปขึ้นเป็นระบบสวัสดิการชุมชน ทั้งนี้เพราะ "ชุมชน"มีการปรับตัวเปลี่ยนรูปอยู่ตลอดเวลานั่นเอง

ขอบคุณอาจารย์อีกครั้งครับ

[พัช พอช.]

      ตามอ่านบันทึกของอ. ภีมมาตลอดเพราะเป็นเรื่องใกล้ตัวและเป็นประโยชน์กับการทำงานโดยตรง  มีประเด็นแลกเปลี่ยนเรื่องนิยามของคำว่าสวัสดิการ ที่สำนักงานพอช. พวกเรามีกลุ่มกิจกรรมอยู่กลุ่มหนึ่งในตอนแรกใช้ชื่อว่ากลุ่มเพื่อนเพื่อเพื่อน (พพพ.)เป็นกลุ่มกิจกรรมที่รวมตัวกันเพื่อทำกิจกรรมที่สร้างสรรค์ต่อสังคมเช้นกิจกรรมออกค่ายพัฒนาชนบท ซึ่งคนส่วนหนึ่งที่ทำงานสนับสนุนส่วนกลางจะไม่ค่อยมีโอกาศทำงานในชุมชน กิจกรรมเพื่อเด็กผู้ยากไร้ ต่อมากลุ่มกิจกรรมดังกล่าวก็พัฒนา เป็นการคิดเรื่องสวัสดิการของคนทำงานที่เกิดจากความสมัครใจ ใช้ชื่อว่า " กองบุญเกื้อกูล " ที่มาของกองบุญก็ได้จากการบริจาคเงินของพนักงานโดยสมัครใจ ระเบียบการใช้กว้างขวางครอบคลุมทั้งคนที่เป็นสมาชิกและไม่เป็นสมาชิก  จนดำเนินการมาได้ระยะหนึ่งเงินกองบุญเหลือน้อย และมีกระแสจากเพื่อนร่วมงานว่าน่าจะปรับระเบียบการใช้ดดยคำนึงถึงคนที่บริจาคและเป็นสมาชิกก่อนและให้กองบุญนี้ครอบคลุมถึงการจ่ายสวัสดิการให้กับบุคคลในครอบครัว (ซึ่งปัจจุบันระเบียบพอช.ไม่มีสวัสดิการถึงครอบครัว และใช้ชื่อกองทุนใหม่ว่า " กองทุนสวัสดิการผู้ปฏิบัติงานและครอบครัว " ที่มาของกองทุนก็มีการระดมจากผู้ปฏิบัติงานอย่างน้อยเดือนละ 50 บาท ต่อคน ใครจะจ่ายมากกว่า50 บาทก็จะดีมาก  โดยระเบียบการจ่ายก็จะจ่ายในส่วนที่หน่วยงานไม่สามารถเบิกได้ และในเรื่องนี้ก็ทำให้เจ้าหน้าที่ได้เรียนรู้เรื่องการเป็นผู้ให้และรับอย่างมีศักดิ์ศรีและในฐานะองค์กรที่ทำงานสนับสนุนเรื่องนี้จะได้มีประสบการณ์ตรงด้วย

[ปัทมาวดี โพชนุกูล ซูซูกิ]

เท่าที่ร่วมประชุม และอ่านบล็อกของคุณภีม  คิดว่าพอจะสรุปกรอบการสังเคราะห์ได้ดังนี้ค่ะ โจทย์ 1. การจัดสวัสดิการโดยชุมชนเป็นอย่างไร  เปลี่ยนแปลงไปอย่างไร  เพราะเหตุใด  ผลเป็นอย่างไร 2. ดุลยภาพที่เหมาะสมสำหรับการจัดสวัสดิการชุมชนโดยรัฐ  เอกชน และชุมชน ควรเป็นอย่างไร  (คิดว่าคงมองทั้งในเรื่องของวัตถุประสงค์  ทิศทาง  รูปแบบ และขนาด)   สมมติฐาน (เป็นการประมวลจากสิ่งที่ทีมงานคุยกัน  แต่คิดว่านี่คือสิ่งที่เราต้องพิสูจน์หรือสังเคราะห์ออกมาให้เห็นอย่างชัดเจนเป็นระบบ ว่าเป็นอย่างนั้นจริงหรือไม่เพราะอะไร)  1.  นิยามของสวัสดิการชุมชนเปลี่ยนแปลงไปตามค่านิยมที่เปลี่ยนไป  (ความเห็นหลายท่าน) 2. ในเชิงพลวัตร การแปรรูปของระบบความสัมพันธ์ทำให้ระบบการจัดสวัสดิการในชุมชนเปลี่ยนรูปไปด้วย  (ความเห็น อ.ภีม)  (คิดว่า  เราคงต้องมีสมมติฐานอีกหลายข้อที่จะอธิบายปัจจัยที่มีผลต่อพลวัตรระบบสวัสดิการชุมชน) 3. ณ.เวลาหนึ่ง ฐานวัฒนธรรมและฐานทรัพยากรที่ต่างกันในแต่ละพื้นที่ทำให้เป้าหมายของสวัสดิการ   รูปแบบ และความสำเร็จของการจัดสวัสดิการในแต่ละพื้นที่ต่างกัน  (อ.สีลาภรณ์) 4.   การจัดสวัสดิการบนฐานวัฒนธรรมและฐานทรัพยากรมีความเชื่อมโยงกัน (อ.เพิ่มศักดิ์) 5.   วัตถุประสงค์การจัดสวัสดิการโดยรัฐ  โดยเอกชน  และโดยชุมชนแตกต่างกัน (อ.ภีม) 6.  การเข้ามาแทรกแซงโดยรัฐ  หรือการจัดสวัสดิการสังคมโดยรัฐ มีความขัดแย้งกับฐานวัฒนธรรมและมีผลกระทบต่อชุมชน  (ปลัดผึ้ง  อ.นฤมล  อ.อรศรี)  (นี่เป็นปัจจัยอีกข้อที่จะส่งผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงสวัสดิการชุมชนทำนองเดียวกับข้อ 2  แต่ดูเหมือนทีมงานจะมองในเชิงลบ   ซึ่งต้องพิสูจน์  เพราะจริงๆแล้ว อาจมีบางกิจกรรมที่ส่งผลในเชิงบวก   การวิเคราะห์ว่ากิจกรรมหรือนโยบายโดยรัฐส่งผลด้านบวกหรือลบเพราะเหตุใด  จะช่วยในการหาคำตอบเรื่อง  ดุลยภาพที่เหมาะสมได้) 7.   รัฐ  เอกชน  ชุมชน มีเครื่องมือในการจัดสวัสดิการที่ต่างกัน (ข้อเสนอเพิ่มเติมของปัทเอง  ....ตามทฤษฎี  รัฐมีอำนาจสั่งการและควบคุมโดยมีกฎหมาย และ งบประมาณเป็นเครื่องมือ    เอกชนใช้วิธีสร้างแรงจูงใจ คือ ประโยชน์สุทธิ    ส่วนชุมชนใช้กติกาที่ยอมรับร่วมกัน มีความไว้เนื้อเชื่อใจระหว่างกัน และมีข้อมูลดีกว่า …. เนื่องจากแต่ละสถาบันมีเครื่องมือต่างกัน จึงมีจุดแข็งต่างกัน  รัฐมีค้อน  เอกชนมีเงิน  ชุมชนมีใจ  เครื่องมือแต่ละอย่างย่อมทำงานได้ดีในสถานการณ์หรือวัตถุประสงค์ที่ต่างกัน   การนำจุดแข็งทุกเครื่องมือมาใช้ตามสถานการณ์  น่าจะมีประโยชน์กว่า) 8.   มีสวัสดิการบางมิติที่ชุมชนไม่สามารถจัดการเองได้เองทั้งหมด  จึงควรมีการสนับสนุนโดยรัฐ หรือ เอกชน  (ข้อเสนอเพิ่มเติมของปัท ...สวัสดิการในมิติที่ว่า คืออะไร?  ข้อจำกัดของชุมชนคืออะไร?)  

ถ้าไม่มีสมมติฐานข้อที่ 8  โจทย์เรื่องดุลยภาพก็ไม่จำเป็น  เพราะให้ชุมชนจัดการเองทั้งหมดทุกเรื่องได้

 

[ปัทมาวดี ซูซูกิ]

เป็นปัญหาการจัด format ค่ะ

ขอเพิ่มเติมอีกนิดว่า...  จากบทสังเคราะห์ตามวัตถุประสงค์ที่สอง  คงจะบอกได้ว่า อะไรที่รัฐควรทำ อะไรที่ไม่ควรทำ ...เพราะเหตุใด

แสดงความเห็นมาเพื่อแลกเปลี่ยนค่ะ