ปอเนาะ 3 จว ภาคใต้

 ปอเนาะแรกในจังหวัดชายแดนภาคใต้

            จากการสำรวจของศูนย์พัฒนาการศึกษา จังหวัดยะลาในปี พ . ศ . 2521 พบว่าปอเนาะที่เก่าแก่ที่สุดที่ยังคงดำเนินกิจการอยู่ก่อตั้งในปี พ . ศ . 2442 ( ประกิจ , 2516:61) ผลการสำรวจดังกล่าวไม่ได้ยืนยันให้เห็นว่าปอเนาะแห่งแรกในจังหวัดชายแดนภาคใต้ก่อตั้งในปี พ . ศ . 2442 เพราะในปี ค . ศ . 1624 ได้มีปอเนาะเกิดขึ้นแล้วที่บริเวณ ตำบลตะโละมาเนาะ จังหวัดนราธิวาสในปัจจุบัน (Abdul Haleem,1994:67) มุฮัมมัด เศาะฆีร ( อ้างใน Abdulkadir,2001:31) ได้บันทึกไว้ในหนังสือขอท่านว่า ปอเนาะแห่งแรกในจังหวัดชายแดนภาคใต้คือ ปอเนาะกัวลาบือเกาะ ที่ก่อตั้งโดยบุตรคนหนึ่งของ ชัยค อุสมาน ที่มาจากประเทศเยเมน ปอเนาะดังกล่าวเกิดขึ้นเมื่อ 500 ปีที่ผ่านมา ปอเนาะสะนอญันญาร ก็เป็นปอเนาะเก่าแก่อีกปอเนาะหนึ่ง ปอเนาะนี้ก่อตั้งโดยปังลีมาฟะกิฮ ลือบัย วันมูซอ ปอเนาะนี้ตั้งอยู่ในตำบลสะนอ อำเภอยะรัง จังหวัดปัตตานี ปอเนาะนี้ได้รับการก่อตั้งราวปี ค . ศ . 1600 ( ลออแมน ,2540,29) ในปี ค . ศ . 1817 ก็มีการก่อตั้ง ปอเนาะบันนังดายอ อำเภอยะรัง จังหวัดปัตตานี มีบางทัศนะกล่าวว่าปอเนาะบันนังดายอนี้เองที่เป็นปอเนาะแรกที่เกิดขึ้นในภูมิภาคนี้ ซึ่งข้อเท็จจริงแล้วไม่ใช่ ( กองบรรณาธิการ , การเมือง , นสพ . ไทยโพสต์ , ฉบับที่ 17 ก . พ . 2547:1) ฮะละเกาะฮฺ คือกลุ่มศึกษา ผู้เรียนจะนั่งเป็นวงกลมโดยมีโต๊ะครูเป็นผู้เทศนาหรือสั่งสอน