เป้าหมายและวิธีการ (Goal and Means)

 ในวงวิชาการ เราจะมีประเด็นถกเถียงกันว่าระหว่างเป้าหมาย (Goal) และวิธีการ (Means) สิ่งใดมีความสำคัญกว่ากัน บางคนก็อาจจะคิดว่าเป้าหมายสำคัญกว่าวิธีการ วิธีการจะเป็นอย่างไรนั้นไม่สำคัญขอให้บรรลุเป้าหมายก็ถือว่าใช้ได้แล้ว แนวคิดเช่นนี้จะเห็นได้จากตัวอย่างคำพูดของเติ้ง เสี่ยว ผิงอดีตประธานาธิบดีของจีนที่บอกว่า แมวจะสีขาวหรือดำก็ไม่สำคัญขอเพียงจับหนูได้ก็เพียงพอแล้ว ในทางพระพุทธศาสนา ปรัชญาแนวคิดของพระพุทธศาสนานิกายเถรวาทและนิกายมหายานนั้นแตกต่างกัน โดยเฉพาะในประเด็นเรื่องพระวินัย เนื่องจากเถรวาทนั้นให้ความสำคัญกับการปฏิบัติตามพระวินัยอย่างเคร่งครัด เพราะเถรวาทถือว่าวินัยนั้นเป็นพื้นฐานที่จะนำไปสู่สมาธิและปัญญาเพื่อการบรรลุพระนิพพานในที่สุด ดังนั้นเถรวาทจึงให้ความสำคัญกับพระวินัยดังจะเห็นได้จากการที่พระสังคีติกาจารย์ที่มีพระมหากัสสปะเป็นประธานมีมติไม่เปลี่ยนแปลงสิกขาบทที่พระพุทธเจ้าบัญญัติไว้ แม้ว่าจะเป็นเพียงสิกขาบทเล็ก ๆ น้อย ๆ ก็ตาม ท่าทีเช่นนี้แสดงให้เห็นว่าพระพุทธศาสนาเถรวาทนั้นให้ความสำคัญวิธีการมากกว่าเป้าหมาย เพราะเถรวาทถือว่าพระวินัยคือวิธีการ (Means) ที่จะนำไปสู่พระนิพพานซึ่งเป็นเป้าหมาย (Goal) สูงสุดของการประพฤติพรหมจรรย์ ถ้าวิธีการไม่ถูกต้องเสียแล้วก็เป็นไปไม่ได้ที่จะบรรลุเป้าหมาย 

ขณะที่พระพุทธศาสนามหายานกลับมีท่าทีตรงกันข้าม มหายานถือว่าเป้าหมายสำคัญกว่าวิธีการ ดังนั้นมหายานจึงไม่ค่อยให้ความสำคัญกับการรักษาพระวินัยให้เคร่งครัดเหมือนพระสงฆ์นิกายเถรวาทของเรา มหายานจึงมีการปรับเปลี่ยนสิกขาบทเล็ก ๆ น้อย ๆ ที่พระพุทธองค์บัญญัติไว้ แต่ยังคงรักษาสิกขาบทใหญ่ที่สำคัญ ๆ เอาไว้ และพระพุทธศาสนามหายานก็จะไปให้ความสำคัญกับหลักธรรมคำสอนหรือแนวคิดทางปรัชญามากกว่าที่จะเอาจริงเอาจังกับการปฏิบัติตามพระวินัยทุก ๆ สิกขาบทเหมือนเถรวาท นั่นหมายความว่ามหายานให้ความสำคัญกับเป้าหมาย (Goal) มากกว่าวิธีการ (Means) นั่นเอง หรืออีกนัยหนึ่ง มหายานได้ปรับเปลี่ยนเป้าหมายจากพระพุทธศาสนาดั้งเดิมที่ถือว่าเป้าหมายสูงสุดคือการหมดสิ้นกิเลสบรรลุความเป็นพระอรหันต์ มหายานปรับเปลี่ยนเป้าหมายสูดสุดของชีวิตเป็นการบรรลุพุทธภาวะ ดำเนินชีวิตตามแนวทางพระโพธิสัตว์ เมื่ออุดมคติถูกปรับเปลี่ยนจากพระอรหันต์มาเป็นพระโพธิสัตว์ วิธีการก็ปรับเปลี่ยนไปด้วย จากเดิมที่เป้าหมายสูงสุดคือพระอรหันต์ซึ่งจะเข้าถึงได้ด้วยความบริสุทธิ์ที่เกิดจากการปฏิบัติตามพระวินัยอย่างเคร่งครัด มาเป็นพระโพธิสัตว์ที่จะเข้าถึงได้ด้วยความกรุณาอันเกิดจากการอุทิศตนเพื่อสังคม จึงไม่ได้คำนึงถึงการปฏิบัติอย่างเคร่งครัดตามพระวินัยเหมือนกับพระพุทธศาสนานิกายเถรวาท แต่อย่างไรก็ตามพระพุทธศาสนาถือว่าทั้งเป้าหมาย (Goal) และวิธีการ (Means) ล้วนมีความสำคัญ เพียงแต่ว่าเราจะให้ความสำคัญกับวิธีการมากกว่าเป้าหมาย หรือให้ความสำคัญเป้าหมายมากกว่าวิธีการ แต่ว่าทั้งเป้าหมายและวิธีการต้องสอดคล้องสัมพันธ์กันจึงจะบรรลุผลและประสบความสำเร็จ