น้ำเพื่อช้างและเกษตรกรบ้านท่ามะนาว

โสภณ เปียสนิท

.....................

        กลับคืนสู่หมู่บ้านเก่าครั้งนี้ หลังจากผ่านไปกว่า 40 ปี พบว่า ค่ำคืนที่หมู่บ้านท่ามะนาว วังด้งเมืองกาญจนบุรีแปลกไปจากความเคยชินสมัยเยาว์วัย หลังดวงตาวันลาลับขอบฟ้าแล้วไม่นาน ช้างป่าปล่อยพากันออกหากินเดินลัดเลาะป่าละเมาะเล็กๆ ตามแนวชายขอบของหมู่บ้าน เขตติดต่อกับที่ดินของกรมป่าไม้ ที่นับวันป่าจะลดลงไปทุกที

            ช้างป่ามักมาเป็นกลุ่มแล้วพักผ่อนอยู่ตามร่มไม้ใหญ่นอกหมู่บ้าน ใกล้ค่ำจึงแยกตัวเป็นกลุ่มเล็ก ตัวเดียวบ้าง สองตัวบ้าง สามตัวบ้าง ที่จะเห็นทีเดียว 4-5 ตัวนั้นน้อยหน่อย เพราะแหล่งหากินของพวกเขามีน้อยต่างตัวต่างแยกกันไปเดินหากินตามไร่อ้อยไร่มันของชาวบ้าน หรือไม่ก็ต้นไม้หลังบ้านที่เจ้าของเผลอหลับไล่ไม่ทัน หรือไม่อยู่บ้านมีต้นอะไรกินได้กินหมด แถมหักทำลายหรือเหยียบย่ำจนเสียหาย จากตอนต้นที่หากินห่างหมู่บ้านหน่อย ตอนนี้ถึงกับเดินหลังบ้านทุกค่ำคืน

            ชาวบ้านต่างต้องคอยระมัดระวังบ้านของตน พืชผลทางการเกษตรของตน โรงเรือนของตนหลับนอนได้ด้วยตาเพียงข้างเดียว หมายถึงต้องหลับอย่างระมัดระวังสูงสุดเพื่อลุกขึ้นมาป้องกัน “คชภัย” ของตนเองด้วยการขับไล่ เช่นการตะโกนไล่ เคาะไม้ไล่ จุดพลุให้เกิดเสียงดังไล่ให้พ้นบ้านตนเองไป พ้นจากบ้านนี้ไปบ้านโน้น จากบ้านโน้นไปบ้านต่อไป มีบ่อยครั้งที่วนกลับมาที่บ้านหลังเดิมอีกครั้งสองครั้งก่อนฟ้าจะสาง

            กลางวันชาวบ้านตรากตรำงานหนักทำไร่ไถนา กลางคืนต้องคอยระแวดระวังพืชผลทางการเกษตรของตนกันเองตามยถากรรม บางรายมีทุนพอลงทุนจ้างคนงานเฝ้าไร่เสียเงินเสียทองเป็นค่าจ้างตามรายคืน แต่ละคืนถึงฤดูการเก็บเกี่ยวผลผลิตหักลบกลบหนี้เหลือผลกำไรน้อย หรือบางรายถึงกับเข้าเนื้อ ขาดทุน

เจ้าหน้าที่ป่าไม้ทำหน้าที่ดูแลช้างอย่างหนัก สอดส่องหามปรามมิให้ชาวบ้านขับไล่ช้างด้วยวิธีการอันรุนแรง และปลอบประโลมผู้ได้รับผลกระทบจากคชภัยด้วยถ่อยคำอันสวยงามและความหวังอันสวยหรูว่าสักวันจะมีงบประมาณก้อนใหญ่ขึงลวดเส้นใหญ่ดักทางช้างลงจากป่าเขาลึกมิให้เข้าสู่หมู่บ้าน ถึงตอนนั้นจะไม่มีช้างป่าปล่อยเข้ามาในหมู่บ้านอีกต่อไป

ปัจจุบันเจ้าหน้าที่ต้องทำหน้าที่อย่างหนักไม่เว้นแต่ละวัน คอยมาซ่อมโรงเรือน ห้องน้ำของชาวบ้านที่ถูกพังเสียหายไปในแต่ละคืน ด้วยงบประมาณอันจำกัดจำเขี่ย

            แต่ละปีที่ผ่านมาสถานการณ์ “คนกับช้าง” บ้านท่ามะนาวหนักขึ้นเรื่อยๆ ช้างคุ้นชินกับการกัดกินพืชผลในไร่นาของชาวบ้าน เคยชินกับวิธีการไล่แบบเดิมๆ ของชาวบ้าน พัฒนาไปสู่การยืนนิ่งเมินเฉยต่อเสียงขับไล่ไม่ว่าจะเป็นเสียงรถยนต์ เสียงพลุไฟ เสียงตะโกนขับไล่ของคน ทำให้เกิดการเผชิญหน้าระหว่างคนกับช้างในระยะใกล้ ซึ่งอาจก่อให้เกิดการสูญเสียต่อชีวิตและทรัพย์สินได้ทุกเมื่อจากความตึงเครียดของทั้งสองฝ่าย

            ฝ่ายช้างป่าที่คุ้นชินกับกินอาหารในไร่นามากกว่าหากินด้วยความยากลำบากในป่า ไม่เข้าใจว่าคนเหล่านี้มาขับไล่พวกเขาซึ่งหากินเลี้ยงปากท้องไปตามปกติ โดยไม่เข้าใจว่าพืชผลทางการเกษตรเหล่านั้นมีเจ้าของ ฝ่ายคนคุ้นชินกับการปลูกอ้อยปลูกมัน ปลูกข้าวและพืชผักอื่นๆ ตามเรือกสวนไร่นา ย่อมต้องคอยระมัดระวังน้ำพักน้ำแรงของตนที่ทุมเทลงไปบนพื้นดินของตนๆ

            ขณะที่ฝ่ายเจ้าหน้าทำหน้าที่คอยห้ามทัพบรรเทาความตึงเครียดของทั้งฝ่ายจนกลายเป็นฝ่ายเครียดที่สาม เมื่อต้องเผชิญกับความเครียดของทั้งฝ่ายที่ทวีความรุนแรงขึ้นเรื่อยๆ และยิ่งเครียดหนักขึ้นเมื่อทราบผลจากการรายงานขึ้นไปตามลำดับถึงเจ้านายชั้นสูงแล้วไม่เป็นผล และต้องทำหน้าที่รักษาความหวังของชาวบ้านให้ดำรงอยู่ต่อไปแบบลมๆ แล้งๆ

            ช้างยังคงต้องกินอาหารและน้ำอยู่ต่อไป แถมเพิ่มจำนวนขึ้นเรื่อยเพราะมีลูกช้างเกิดใหม่ปีละหลายตัว ชาวบ้านยังคงขับไล่ด้วยวิธีการเดิมๆ แต่ได้ผลน้อยลงไปทุกที เจ้าหน้าที่ยังต้องทำงานหนักเพื่อสร้างความเชื่อมั่นให้แก่ชาวบ้านผู้รอคอยความหวังที่จะลอยลงมากับลมแล้งกลางเดือนเมษายนของทุกๆ ปี

ด้วยนโยบายจากเบื้องบนว่า “คนกับช้างป่าอยู่ร่วมกัน” ซึ่งฝ่ายช้างคงไม่เข้าใจ และฝ่ายชาวบ้านยืนอยู่มุมที่ตรงกันข้าม คือไม่เข้าใจว่าจะให้อยู่ด้วยกันอย่างไร ในเมื่ออีกฝ่ายหนึ่งเป็นช้าง ซึ่งชาวบ้านสุ่มเสี่ยงต่อการเสียชีวิตทุกวันทุกคืน ซึ่งเจ้าหน้าที่ก็มิอาจเป็นหลักประกันให้พวกเขาได้ เพราะเจ้าหน้าที่จะมาหลังจากเกิดเหตุการณ์แล้วเท่านั้น ตามสถานการณ์ที่เกิดขึ้นจริงที่ผ่านมา

            ชาวบ้านระดมความคิดเห็นจากสถานการณ์จริงแล้วเกิดคำถามว่า ช้างเข้าสู่หมู่บ้านทนเสียงตะโกนเสียงพลุขับไล่เพื่อจะได้มีอาหารและน้ำกิน ทำไมฝ่ายเจ้าหน้าที่ไม่สร้างแหล่งน้ำแหล่งอาหารให้ช้างข้างบนป่าเขาในเขตป่าไม้ เจ้าหน้าที่ตอบว่า สร้างไว้แล้วตั้งแต่ปีนั้นปีนี้ จำนวนเท่านั้นเท่านี้ อยู่ตรงนั้นตรงนี้ ชาวบ้านถามว่ายังมีอาหารและน้ำช้างอยู่ไหม คำตอบดังแว่วแผ่วเบาดั่งลอยข้ามขอบขุนเขาอันไกลโพ้นมาสู่ชุมชนของคนไร้ความหวังว่า “ไม่ทราบ”

            ท่ามกลางความตึงเครียดอย่างหนัก มีคำร้องขอมาจากฝ่ายชาวบ้านว่า จากการสังเกตของชาวบ้านพบว่า เมื่อช้างป่าต้องลงมากินอาหารและน้ำในหมู่บ้านทุกวันอย่างนี้ เราจึงต้องการ “แหล่งอาหารและน้ำเพื่อช้าง” ในป่าเชิงเขาหลังหมู่บ้านจากใกล้ไปหาไกล เพื่อบรรเทาความเดือดร้อนแสนสาหัสของชาวบ้านลงบ้าน โดยหาข้อมูลจากแหล่งอาหารและน้ำเดิมว่ามีข้อบกพร่องอย่างไร และทำอย่างไรให้ช้างมีแหล่งอาหารและน้ำเพิ่มขึ้นทุกๆ ปีนับจากนี้เป็นต้นไป

เมื่อมีแหล่งอาหารและน้ำเพื่อช้างแล้ว เพื่อช่วยเหลือเกษตรกรไปด้วยในคราวเดียวกัน จึงควรแบ่งปันน้ำบางส่วนเพื่อเกษตรกรไปด้วย เพื่อให้สอดคล้องกับแนวนโยบาย “คนกับช้างป่าอยู่ร่วมกัน” เช่นมีข้อมูลว่าแหล่งอาหารของช้างในป่าไม่เพียงพอ จึงเป็นหน้าที่ของเจ้าหน้าที่ต้องจัดหารแหล่งอาหารให้เพียงพอตามหน้าที่ อาจขอความร่วมมือจากชาวบ้านบ้างก็ได้ เพื่อให้ชาวบ้านได้มีส่วนร่วม

ตราบเท่าทีช้างป่ายังมีอยู่ และยังเพิ่มจำนวนมากขึ้นในทุกปี ต้องมีแหล่งอาหารและน้ำให้ช้างป่าให้ได้ หรือถ้ามีแหล่งน้ำไม่มีน้ำ ต้องรู้ข้อมูลว่าเพราะเหตุใดแล้วจึงปรับปรุงให้มีแหล่งน้ำให้ได้ เพราะทุกคนรู้ว่าเมื่อมีช้างป่า ต้องมีแหล่งอาหารและน้ำ วิธีการคือต้องส่งเสริมทุกโครงการที่เกี่ยวข้องกับ “แหล่งอาหารและน้ำเพื่อนช้างป่า” และมีการให้คุณให้โทษจริงจังสำหรับเจ้าหน้าที่ผู้เกี่ยวข้องหลังการประเมินจากสภาพจริงของแหล่งอาหารและน้ำของช้างป่า

บางกรณีอาจปรับเปลี่ยนแก้กฎหมายให้สอดคล้องกับสถานการณ์จริง เช่น เกษตรกรผู้ปลูกอ้อยนำอ้อยไปวางไว้ตามชายป่าเพื่อให้ช้างมากินอาหารแถวนั้น ซึ่งห่างไกลจากไร่อ้อยของตน แต่เจ้าหน้าที่ห้าม เพราะว่าเป็นการทำให้ช้างป่าเคยชินกับอาหารที่คนนำมาให้ผิดวิสัยช้างป่า

การรวมตัวกันเพื่อปลูกพืชเพื่อให้เป็นอาหารของช้างป่าในเขตป่าสงวนเลยจากเขตชุมชนเข้าไปก็ทำไม่ได้อีก เพราะเป็นการรุกที่ของกรมป่าไม้ ถามว่าเจ้าหน้าที่เองได้ปลูกไหม ก็ไม่ได้ปลูกอีก ช้างจึงจำเป็นต้องบุกเข้าไร่เกษตรกรชาวบ้าน วนเวียนอยู่อย่างนี้เป็นวงจรที่ไร้ทางออก

เกษตรกรต้องการให้เจ้าหน้าที่รับฟังข้อเสนอของชาวบ้านเพื่อนำไปสู่การจัดทำโครงการแหล่งอาหารและน้ำเพื่อช้างอย่างยั่งยืนถาวารสืบไป เช่นโครงการน้ำเพื่อช้างป่าและเกษตรกรบ้านท่ามะนาว โดยการจัดให้มีเครื่องสูบน้ำระบบโซล่าเซลล์สูบน้ำใส่บ่อน้ำหลังหมู่บ้านระยะทางราวสามกิโลเมตรลึกเข้าไปในป่าตามลำดับ เมื่อมีน้ำก็มีป่า จัดให้มีการระดมปลูกต้นไม้ในเขตป่าสงวนเป็นประจำทุกปี เพื่อเพิ่มพื้นที่ป่าให้มากยิ่งขึ้น

ทุกวันนี้ช้างป่าปล่อยเดินเข้าสู่หมู่บ้านท่ามะนาวทุกค่ำคืน เกิดการเผชิญหน้ากันอย่างต่อเนื่องยาวนาน ช้างเรียนรู้ว่า การเดินเข้าสู่หมู่บ้านมีอาหารและน้ำให้กินตลอดมา บางคราวถูกไล่ด้วยเสียงตะโกน บางคราวถูกไล่ด้วยเสียงพลุไฟ แต่ก็ยังมีอาหารให้กินอยู่ได้มากกว่าการเดินเข้าหาอาหารในป่า การปล่อยให้ช้างป่าได้เรียนรู้อย่างนี้ต่อไป หมายถึงชุมชนเกษตรกรจะถูกกดดันหนักเข้าทุกที เป็นการสร้างความเครียดสะสมให้แก่ชาวบ้าน และในทางกลับกัน ช้างเป็นฝ่ายที่ถูกไล่ต้อนจากที่นี่ไปที่นั่น จากบ้านนี้ไปบ้านนั้นอาหารและน้ำมีอยู่แต่กินไม่เต็มอิ่มเต็มคำย่อมเกิดความเครียดสะสมด้วยเช่นกัน

เมื่อรู้อยู่ว่า การปล่อยให้เหตุการณ์เผชิญหน้าเช่นนี้ต่อไปย่อมเป็นการปล่อยให้ความเครียดสะสมจนถึงจุดระเบิดเข้าสักวันในอนาคตอันไม่ไกลนัก โชคดีที่มนุษย์เป็นผู้มีความคิด ดั่งนั้นจึงต้องคิดให้ได้ว่า จะปล่อยให้เหตุการณ์ดำเนินต่อไปเช่นนี้เรื่อยๆ หรือว่าควรจะต้องหาทางแก่ไขป้องกันอย่างใดอย่างหนึ่งอย่างจริงจังก่อนความเสียหายหนักจะเกิดขึ้น

สองฝ่ายทั้งฝ่ายเจ้าหน้าที่รัฐและฝ่ายชาวบ้านควรหันหน้าเข้าหากันคิดวางแผนหาทางแก้ไขป้องกันเหตุการณ์อันไม่พึงประสงค์ก่อนเวลาอันควร เจ้าหน้าที่รัฐควรทำหน้าที่รับผิดชอบแทนรัฐดูแลแหล่งอาหารและน้ำของช้างป่าอย่างต่อเนื่องจริงจัง อย่างน้อยโครงการบ่อน้ำเพื่อช้างป่าและเพื่อเกษตรกรจักต้องได้รับการพิจารณาให้เกิดขึ้นอย่างรวดเร็วทีละน้อยก่อนก็ยังดีกว่ามิได้ทดลองหาวิธีแก้ไขอย่างใดเลย

จึงได้นำเสนอมาเพื่อการเตรียมการลดความตึงเครียดของคนและช้างป่า เพื่อให้อยู่ร่วมกันได้อย่างสงบสุขด้วยกันทั้งสองฝ่าย เพราะทั้งสองฝ่ายได้ประโยชน์ ฝ่ายรัฐได้ประโยชน์จากการได้อนุรักษ์ช้างป่าให้ดำรงอยู่ได้ตลอดไป ฝ่ายชาวบ้านอยู่ได้ด้วยแหล่งอาหารและน้ำของช้างป่ามีมากขึ้น หมายถึงการลดการบุกรุกของช้างป่าน้อยลงไปด้วย