บำเพ็ญสติปัฎฐาน (ขั้นสมถะ)

             ขั้นสมถกัมมัฎฐาน

            คือขึ้นของการอบรมจิตใจ ให้สงบ ให้หยุด ให้นิ่ง เป็นสมาธิ แนบแน่น มั่นคง เป็นธรรมเครื่องให้สงบระงับจากกิเลสนิวรณ์เครื่องกั้นปัญญา ให้อ่อนโยนแก่งานวิปัสสนาปัญญา ได้แก่ การพิจารณา

          - นิวรปัพพะ ข้อกำหนดด้วยนิวรณ์ ๕ คือ การมีสติพิจารณาเห็นธรรมคือนิวรณ์๕ ไ้แก่ กามฉันทะ ๑ พยาบาท ๑ ถีมินธะ๑ อุทธัจจกุกกุจจะ๑ วิจิกิจฉา๑

          - ปฏิกูลมนสิการปัพพะ ข้อกำหนดด้วยของน่าเกลียด หรือกายคตาสติ คือการมีสติ พิจารณาเห้นส่วนต่างๆ ของร่างกาย ได้แก่ ผม ขน เล็บ ฟัน หนัง เนื้อ เอ็น กระดูก ฯลฯ ตามที่เป็นจริง ว่าเป็นแต่ปฏิกุลหรือที่ตั้งแห่งปฏิกุล โสโครก น่าเกลียด

           - นวสีวถิกาปัพพะ ข้อกำหนดด้วยป่าช้า ๙ คือ ซาศพที่ตายแล้ว มีอาการต่าง ๆเป็นต้น 

           บรรดาพระกัมมัฎฐาน ที่พระโยคาวจรกำหนด "องค์บริกรรมนิมิต" นึกให้เห็นด้วยใจ เช่น ตจปัญจกกัมมัฎฐาน (มูลกัมมัฎฐาน) ที่ให้นึกเห็น ผม ขน เล็บ ฟัน หนัง และกำหนดองค์บริกรรมภาวนา ว่า "เกสา โลมา นขา ทันตา ตดจ" ก็ดี จนเกิดอุคคหนิมิต ถึงปฏิภาคนิมิต อันเป็นสมาธิแนบแน่น ถึง อัปปนาสมาธิ เบื้องต้นของปฐมฌาน ก็ดี หรือ การมีสติพิจารณา เห็นลมหายใจเข้าออก ด้วยองค์บริกรรมภาวนา "พุธโธๆๆ" ก็ดี การพิจารณาเห็นอาการที่ท้อง (นาภี) พองยุบ ด้วยองค์บริกรรมภาวนา "ยุบหนอ พองหนอๆๆ" ก็ดี หรือ การกำหนดองค์บริกรรมนิมิต นึกให้เห็นดวงแก้วกลมใส ด้วยองค์บริกรรมภาวนาว่า "สัมมาอรหังๆๆๆ" ก็ดี ที่อยุ่ในขั้นเป็นอุบายวิธีให้ได้อุคคหนิมิต ถึงปฏิภาคนิมิต ให้ใจสงบ หยุดนิ่ง เป็นสมาธิแนบแน่นมั่นคง ถึงขึ้นอุปจารสมาธิ และอัปปนาสมาธิ อันเป็นเบื้องต้นของปฐมฌาน ซึ่งมีผลให้จิตใจสงบระงับจากกิเลศนิวรณ์เครื่องกั้นปัญญา เป้ฯ "จิตตวิสุทธิ" อ่อนโยนควรแก่งาน เหล่านี้ท้งหมด เป็นขั้นสมาถกัมมัฎฐานทั้งสิ้น 

         อนึ่ง ถ้าตราบใดที่ยังมีการกำหนดองค์บริกรรมนิมิต (นึกให้เห็นด้วยใจ) และมีการกำหนดองค์บริกรรมภาวนา (นึกท่องในใจ) แม้จะมีความหมายที่แสดงความไม่เที่ยง หรือ ความเกิด ดับ ประการใด ๆ ก็ตาม เมื่อใจยังไม่สงบ ไม่หยุดนิ่งถึงอัปปนาสมาธิ เป็น "จิตตวิสุทธิ" (จิตใจสงบจากิเลสนิวรณ์) แล้ว "วิปัสสนาปัญญา" คือ ปัญญาอันเห็นเจ้งชัดสภาวะของสังขาระรรมทั้งปวงว่าเป็นของไม่เที่ยง เป็นทุกข์ และมิใช้ตน ยังไม่เกิดขึ้นจริงๆ แล้วตราบนั้นพระกัมมัฎฐานนั้นยังเป็นขึ้นสมถะ ยังไม่ถึงขั้นวิปัสสนา...บ้างส่วนจาก "หลักและวิธีเจริญกัมมัฎฐานและวิปัสสนาเบื้องต้นถึงธรรมกาย"