วันนี้ วันพระ... ได้นำคาถาที่๗ ของชัยมงคลคาถา (บทพาหุง) มาเป็นธรรมเทศนาต่อจากครั้งก่อนโดยในหนังสือสวดมนต์แปลได้แปลไว้ว่า
- ด้วยเดชานุภาพของพระสัมพุทธเจ้า ผู้เป็นจอมมุนี โปรดให้พระโมคคัลลานะเถระพุทธชิโนรส นิรมิตกายเป็นนาคราช ไปทรมานนันโทปะนันทะนาคราช ผู้มีฤทธิ์มาก แต่มีความรู้ผิด ด้วยวิธีแสดงอุปเท่ห์แห่งฤทธิ์นั้น ขอชัยมงคลทั้งหลายจงมีแก่ท่าน
เมื่อเจอ อุปเท่ห์ คำนี้ทำให้ผู้เขียนสงสัยขึ้นมาอีกครั้ง หลังจากเมื่อ ๒-๓ ปีก่อนที่มีกรณีจตุคามแล้วเกจิด้านนี้รูปหนึ่งถูกกล่าวหาว่าแสดงอุปเท่ห์เลียนแบบบางอย่างที่ไม่เหมาะสม จึงลองค้นดูในเน็ตก็ไปเจอพจนานุกรมอธิบายว่า
- อุปเท่ห์ : (อุปะเท่, อุปปะเท่) น. อุบายดำเนินการ, วิธีดำเนินการ. (ส. อุปเทศ; ป. อุปเทส).(ที่มา)
นอกจากนั้นยังพบว่าคำนี้ยังคงใช้อยู่ในเรื่องราวเกี่ยวกับสิ่งศักดิ์สิทธิ์หรือเครื่องรางของขลัง เช่น
- ...แล้วอมยาจะท่องมนต์คาถาสารพัดวิชา จำได้สิ้นที่หลงลืมก็จะระลึกได้อุปเท่ห์การใช้ผงยาจินดามณี....
- ... ซึ่งเป็นยันต์ที่โด่งดังมากมาตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ถือเป็นมหายันต์สูงสุดกว่ายันต์ทั้งปวง อุปเทห์ใช้ได้สารพัดประโยชน์...
- มาคุยกันเรื่องอุปเทห์นะโมพุทธายะ...
ผู้เขียนจึงพอสรุปได้ว่า อุปเทห์/อุปเท่ห์
ความหมายปัจจุบันน่าจะตรงตามที่พจนานุกรมให้ความหมายไว้ คือ
อุบายดำเนินการ,วิธีดำเนินการ และอาจระบุให้ชัดเจนได้ยิ่งขึ้นว่า
ใช้ในพวกสิ่งศักดิ์สิทธิ์หรือเครื่องรางของขลัง...
ซึ่งเมื่อใช้ตามความหมายนี้ จะใช้ในคำแปลในคาถาที่๗
ของชัยมงคลคาถาไม่รับสมกับข้อความ...
และเมื่อพิจารณาจากพจนานุกรม ท่านบอกว่ามาจากสันสกฤตว่า อุปเทศ และมาจากบาลีว่า อุปเทส ทำให้สงสัยขึ้นไปอีก กล่าวคือ อุปเทส มาจากรากศัพท์ว่า ทิสฺ แปลว่า แสดง ... โดยมี อุป เป็นอุปสัคนำหน้าซึ่งใช้ในความหมายว่า เข้าไป, ใกล้, มั่น. (อุป+ทิส+ณ = อุปเทส)
ส่วนประสบการณ์ที่ผ่านมาในการศึกษาบาลี อุปเทส มักจะแปลว่า แสดงเปรียบเทียบ โดยมีอรรถวิเคราะห์ว่า
- อุปมํ เทเสติ เตนาติ อุปเทโส
- บุคลย่อมแสดงเปรียบเทียบด้วยวิธีนั้น ดังนั้น วิธีนั้น ชื่อว่า อุปเทส (เป็นเครื่องแสดงเปรียบเทียบ)
เมื่อถือเอาความนี้ จะเห็นได้ว่า ถ้าหากว่าอุปเท่ห์/อุปเทห์ มาจากคำว่า อุปเทส จริงตามที่พจนานุกรมกล่าวอ้าง ความหมายในปัจจุบันจึงแตกต่างจากความหมายเดิมตามที่นักบาลีสำคัญหมาย...
ยิ่งไปกว่านั้น เมื่อเพ่งตามอักษร คำว่า อุปเทห์/อุปเท่ห์ น่าจะมาจากบาลีว่า อุป+เทโห โดย เทโห แปลว่า ร่างกาย จึงอาจแปลอุปเท่ห์/อุปเทห์ได้ว่า ร่างกายเปรียบเทียบ
กลับไปพิจารณาคำแปลคาถาที่๗. ชัยมงคลคาถาอีกครั้ง จะเห็นได้ว่า ถ้าแทนความหมายของอุปเท่ห์ด้วยข้อความว่า ร่างกายเปรียบเทียบ ก็จะรับสมกับข้อความในคาถาที่แปลมา...
ซึ่งคาถาที่๗. นี้ เป็นเรื่องที่พระโมคคัลานะปราบพญานาคโดยเนรมิตร่างกายใหญ่กว่าพญานาค (คลิกอ่านเนื้อเรื่องจากอรรถกถา)
ผู้เขียนจึงมีความเห็นว่า อุปเทห์/อุปเท่ห์ น่าจะมาจากบาลีว่า อุปเทโห ซึ่งแปลว่า ร่างกายเปรียบเทียบ นั่นคือ การแสดงกิริยาอาการล้อบางสิ่งบางอย่าง แต่ต่อมาความหมายก็ค่อยคลาดเคลื่อนไป...
ประเด็นนี้ ก็คงรอการวินิจฉัยต่อไป...