บางอย่างบางสิ่งจากโรงเรียนแม่จ๊าง เมื่อสองปีก่อน

จากการที่ผมได้มีโอกาสสัมผัสการทำงาน ของนักเรียน ครู ผู้บริหาร ชาวบ้านโรงเรียนแม่จ๊าง ผมได้ถอดบทเรียนออกมาเป็นเรื่องราว แต่สองปีผ่านไปไม่ได้รับการตีพิมพ์ ถูกตัดออกจากรายงานการวิจัย จึงขอนำเสนอเรื่องราวที่นี่ แบบไม่ได้ตัดต่อจากต้นฉบับที่ส่งไปให้บรรณาธิการท่านตัดต่อแล้วท่านไม่ยอมเอาลงให้

ร.ร.บ้านแม่จ๊าง : ภาวะผู้นำของครูนักบริหารกับการสร้างนักเรียนดี มีวินัย ใส่ใจพัฒนา

เมื่อกล่าวหรือถามถึงโรงเรียนบ้านแม่จ๊างกับผู้คนในวงการการศึกษาคำตอบแรกที่เราจะได้รับก็คือ ความห่างไกล ทุรกันดาร และความยากลำบากในการเข้าถึง แต่สิ่งที่ดึงดูดความสนใจของบุคคลผู้มาเยือนเสมอจนทำให้ต้องดั้นด้นไปสู่โรงเรียนที่มีสภาพการคมนาคมอันแสนยากลำบากแห่งนี้ ก็คือคำเล่าลือถึงผู้บริหารโรงเรียนแห่งนี้ เช่นว่า “ผ.อ.เขาเอาจริง เขาแน่นอน ทำจนโรงเรียนเจริญเลย”

“อาจารย์สำเร็จ แกเป็นคนมุ่งมั่น แกทำโรงเรียนจนดีเลย”

“เมื่อก่อนนะไม่มีอะไรเลย จะยุบอยู่แล้วมั้งโรงเรียนนี้ พอ ผ.อ.คนนี้มา แกพัฒนา เมื่อก่อนชาวบ้านไม่ช่วยเดี๋ยวนี้ชาวบ้าน เห็นใจแก”

                จากคำเล่าลือดังกล่าวได้กลายเป็นแรงบันดาลใจของใครหลาย ๆ คนให้บุกป่าฝ่าดงเข้าสู่ดินแดนที่เต็มไปด้วยคำเล่าลือต่างๆ แห่งนี้ และด้วยความมุ่งมั่นตั้งใจเอาจริงของ ผ.อ.สำเร็จ ไกรพันธ์ ท่านนี้ หาได้ดึงดูดแต่ผู้คนเข้ามาสู่โรงเรียนบ้านแม่จ๊างไม่  หากแต่บรรดาความช่วยเหลือและงบประมาณต่าง ๆ ก็พากันหลั่งไหลเข้าสู่สถานศึกษาแห่งนี้ด้วยศรัทธาที่มีต่อผู้บริหารและครูอาจารย์เพื่อร่วมกันกู้วิกฤติโรงเรียน ICU ไม่เว้นแม้แต่การเข้าสู่โครงการส่งเสริมคุณธรรมในสถานศึกษาของศูนย์คุณธรรม

ก่อนจะมาถึงวันนี้

                สภาพของโรงเรียนบ้านแม่จ๊างย้อนหลังไปประมาณ 3-4 ปีก่อนหน้านี้อาจกล่าวได้ว่าตกอยู่ในสภาวะวิกฤติในทุก ๆ ด้าน กล่าวคือ ด้านกายภาพนอกจากจะเป็นโรงเรียนที่อยู่ในพื้นที่ห่างไกลทุรกันดาร ที่เป็นเขตป่าเขาแล้วอาคารสถานที่ห้องเรียน โต๊ะเก้าอี้ ทั้งของครูและของนักเรียนตกอยู่ในสภาพทรุดโทรมไม่ปลอดภัย ไม่พร้อมต่อการจัดการเรียนการสอนด้วยประการทั้งปวง ในด้านผู้บริหารและบุคลากรผู้ขาดแคลนมีการเปลี่ยนผู้บริหารตามวาระการดำรงตำแหน่งบ่อยครั้ง ขณะที่ครูก็มีจำนวนน้อย จนในบางเวลาที่มีครูย้ายออกนอกพื้นที่จำนวนมาก ๆ เหลือครูที่ปฏิบัติหน้าที่อยู่เพียง 3-4 คน ส่งผลต่อการดูแลเอาใจใส่ที่ไม่ทั่วถึง ทำให้เด็กนักเรียนที่ไม่ใส่ใจไม่สนใจในการศึกษาเล่าเรียนเป็นทุนเดิมอยู่แล้วยิ่งขาดแรงกระตุ้น จนจำนวนนักเรียนที่มาโรงเรียนในแต่ละวันมีเพียงไม่กี่สิบคนทั้ง ๆ ที่ยอดนักเรียนตามรายชื่อมีเป็นจำนวนมาก ในด้านความสัมพันธ์กับชุมชนก็เกิดความคลอนแคลน บ้านกับโรงเรียนต่างคนต่างอยู่ ชาวบ้านซึ่งเป็นชนเผ่าขาดความศรัทธาในตัวครู ขณะที่ครูก็ไม่สามารถสร้างความสัมพันธ์กับชุมชนได้ดีเท่าที่ควร บรรดาความร่วมมือในการส่งเสริมการศึกษาที่ควรมีให้กับบุตรหลานจึงมีแต่แนวคิดที่จะต่อต้าน ขัดขวางการไปเรียนหนังสือ เพื่อเอาเวลาของลูกหลานมาช่วยเป็นแรงงานในไร่นา ผลที่เกิดขึ้นจากความถดถอยของโรงเรียนบ้านแม่จ๊างในระยะนั้นทำให้ผลการประเมินความสามารถของนักเรียนที่จัดโดยกระทรวงศึกษาธิการ จัดให้โรงเรียนบ้าแม่จ๊างอยู่ในภาวะโรงเรียน ไอซียู

จากครูผู้มุ่งมั่นสู่ผู้บริหารที่สานฝัน “ผมต้องสร้างโรงเรียนสักโรงหนึ่งให้ได้ในชีวิตนี้”

                อาจารย์สำเร็จ ไกรพันธ์ นับเป็นครูที่เป็นที่รู้จักของนักเรียนโรงเรียนมัธยมประจำอำเภอ
แม่สะเรียงมาช้านาน เป็นครูสอนคณิตศาสตร์ที่ขึ้นชื่อด้านความมีระเบียบ เคร่งครัดเข้มงวด และเอาใจใส่ต่อผู้เรียนอย่างสม่ำเสมอ จนนักเรียนที่เคยเรียนกับอาจารย์สำเร็จคนหนึ่งกล่าวว่า “ผมรู้จักอาจารย์แกมานาน ผมเคยเรียนกับแก แกเป็นคนเอาจริง ดูแลเอาใจใส่ และมุ่งมั่น ในการสอนนักเรียนมาตลอด พูดได้เลยว่าครูที่โรงเรียนทั้งหมดเนี่ย ผมจำคำสอนอาจารย์แกได้ก้องหูอยู่ทุกวันนี้ .....” ด้วยความเป็นครูที่มุ่งมั่นทุ่มเทเพื่อการศึกษาของอาจารย์สำเร็จ  ทำให้เมื่อได้รับการแต่งตั้งให้เป็นผู้บริหารสถานศึกษา อาจารย์สำเร็จจึงเลือกที่จะมาดำรงตำแหน่ง ในโรงเรียนที่ประสบปัญหา โรงเรียนที่ไม่มีคนเลือก เพราะความยากลำบากในการทำงาน และโรงเรียนที่อาจารย์สำเร็จเลือกมาดำรงตำแหน่งก็คือ โรงเรียนบ้านแม่จ๊างนั่นเอง

                ด้วยความที่โรงเรียนตกอยู่ในภาวะวิกฤติ อาจารย์สำเร็จ ไกรพันธ์ ได้ใช้ความมุ่งมั่นทุ่มเท
ในการเปลี่ยนแปลงสภาพต่าง ๆ ของโรงเรียนที่ละเล็กละน้อยแต่เป็นไปอย่างรวดเร็ว สิ่งแรกที่เป็นกำลังสำคัญก็คือครู โรงเรียนที่ขาดแคลนครูย่อมก่อปัญหาอื่น ๆตามมาอีกมากมาย ผู้บริหารคนใหม่คนนี้จึงพยายามขอตำแหน่งครูทั้งตำแหน่งข้าราชการพนักงานราชการและอัตราจ้างมาเพิ่มขีดความสามารถในการจัดการเรียนการสอน อาคารที่ทรุดโทรมเริ่มได้รับการซ่อมแซมปรับปรุง ด้วยแรงงานของครู จนในที่สุดชาวบ้านก็เริ่มเห็นความตั้งใจและทยอยเข้ามาช่วยงานโรงเรียน การพบปะเยี่ยมเยียนชาวบ้านอย่างเป็นกันเองเพื่อให้เขาส่งบุตรหลานมาโรงเรียน ได้รับการปฏิบัติอย่างต่อเนื่องจนจำนวนนักเรียนเพิ่มขึ้นเป็นหลักร้อย อุปกรณ์การเรียนการสอนต่าง ๆ ได้รับการปรับปรุงให้ดีขึ้นอย่างมาก อาจารย์สำเร็จ ได้กล่าวถึงความมุ่งมั่นและทุ่มเทของตนเองว่า “ผมคิดมาตลอดว่า ในชีวิตข้าราชการครูนี้ผมจะต้องสร้างโรงเรียนให้ได้สักโรงหนึ่งในชีวิตนี้”

การเข้าร่วมโครงการของศูนย์คุณธรรม

                แม้ว่าบรรดาความช่วยเหลือต่าง ๆ ที่เกิดจากความมุ่งมั่นและการประสานงานของอาจารย์สำเร็จ ไกรพันธ์ จะหลั่งไหลเข้าสู่โรงเรียนบ้านแม่จ๊าง ทั้งในรูปของเงินบริจาค สิ่งของ อาคารสถานที่ รวมไปถึงจำนวนบุคลากรที่ได้รับการบรรจุแต่งตั้งเข้ามาในจำนวนที่มากขึ้น ความสวยงาม และความพร้อมของอาคารสถานที่เหล่านั้นมิได้ทำให้ อาจารย์สำเร็จ คิดว่าคือจุดสูงสุดของการสร้างโรงเรียนของท่านแม้แต่น้อย ตราบใดที่ครูยังเข้า ๆ ออก ๆ บางเวลาครูย้ายออกนอกพื้นที่พร้อม ๆ กัน 4-5 คน นักเรียนยังขาดวินัยไม่ใส่ใจต่อการเรียน มาบ้างหยุดบ้างตามความพอใจของตน ประกอบกับผู้ปกครองส่วนใหญ่คำนึงถึงรายได้ในการประกอบอาชีพมากกว่าความสำคัญของการศึกษา โรงเรียน บ้านเรือนของนักเรียน และชุมชนยังสกปรกรกร้าง สุขอนามัยของนักเรียนยังไม่ดีพอ การถาโถมของวัฒนธรรมบริโภคและทุนนิยมเสรี ถาโถมเข้าสู่ชุมชน นักเรียนคนแล้วคนเล่าออกกลางคันมุ่งเข้าสู่เมืองใหญ่ไปประกอบอาชีพเพื่อหาเงินส่งมาให้ครอบครัว ครูยังขาดจิตสำนึกในการเป็นผู้อุทิศตนเพื่อการศึกษาของเด็ก ตราบนั้นอาจารย์สำเร็จเชื่อว่า การสร้างโรงเรียนยังไม่ถึงจุดมุ่งหมาย งานของท่านจะสำเร็จก็ต่อเมื่อท่านได้สร้างคนรุ่นต่อไป ครูรุ่นต่อไปให้อุทิศตนและพร้อมเป็นผู้ให้แก่เด็กนักเรียน

                จากการที่อาจารย์สำเร็จได้รู้จักศูนย์คุณธรรมจากการแนะนำของผู้ใหญ่ท่านหนึ่งในกระทรวง ท่านจึงได้พัฒนาโครงการนักเรียนดีมีวินัยใฝ่ใจพัฒนา ขึ้นเพื่อเข้ารับการสนับสนุนงบประมาณจากศูนย์คุณธรรม และนี่จะเป็นส่วนเสริมที่สำคัญในการสร้างคนจากข้างในหัวใจ ของทั้งเด็กและครูรวมถึงผู้ปกครองและชุมชน

ภาวะผู้นำเงื่อนไขความสำเร็จของโครงการส่งเสริมคุณธรรมในสถานศึกษา

                โครงการนักเรียนดี มีวินัย ใส่ใจพัฒนา ของโรงเรียนบ้านแม่จ๊าง ดำเนินการขึ้นด้วยความมุ่งมั่นตั้งใจและมุ่งไปสู่เป้าหมายแห่งความสำเร็จได้ด้วยคุณลักษณะความเป็นผู้นำของผู้บริหารซึ่งอาจกล่าวได้ดังนี้

ประการแรกสิ่งที่สามารถสัมผัสได้ทั้งจากความรู้สึกและคำบอกเล่าปากแล้วปากเล่าจากผู้คนก็คือ ผู้บริหารโรงเรียนมีความความมุ่งมั่นต่อความสำเร็จ (Committed to success) อาจารย์สำเร็จเป็นผู้ที่มีความมุ่งมั่นต่อความสำเร็จทุ่มเทพลังงานเข้าทำงานเต็มที่อีกทั้งยังเกาะติดกับงานที่ทำจนประสบความสำเร็จไม่ทำแบบจับจดหรือเลิกทำง่ายๆ

           ประการที่สองการกำหนดลำดับความสำคัญที่เหมาะสม (Set proper priorities) จากการที่อาจารย์สำเร็จเห็นความสำคัญของการจัดลำดับความสำคัญ ทำให้โรงเรียนบ้านแม่จ๊างนี้ต้องมีการวางแผนกลยุทธ์อย่างละเอียด สำหรับทุกกิจกรรมในทุกปี แม้ว่าแผนนั้นจะไม่ถูกเขียนไว้เป้นลายลักษณ์อักษร แต่มันกลับถูกสื่อสารให้กับบุคลากรทุกคนรับรู้ถือเป็นวาระสำคัญแห่งการปฏิบัติ

          ประการที่สามการตั้งและคาดหวังในมาตรฐานที่สูง (Set and demand high standards) โดยเฉพาะอย่างยิ่งในเรื่องของความซื่อสัตย์ ความเป็นเลิศในด้านต่างๆ และในด้านของผลการทำงาน คอยดูแลการทำงานเพื่อให้บรรลุมาตรฐานอย่างใกล้ชิด ด้วยการสอนงานเองตรวจงานเอง และเอาใจใส่พิถีพิถันต่อผลงานทุกชิ้นทุกอย่างของครูและนักเรียนผลักดันให้ทุกคนสามารถทำงานที่ท้าทายได้สำเร็จ ในงานส่งเสริมคุณธรรมในชุมชนกะเหรี่ยงที่ขาดสุขอนามัย และไม่ใส่ใจในการศึกษา บางครั้งมีสิ่งท้าทายเกิดขึ้นมากมายรวมไปถึงการไม่ให้ความร่วมมือและการต่อต้านจากชุมชน ด้วยความมีมาตรฐานสูงทำให้การปฏิบัติสามารถเดินไปในทิศทางที่มุ่งสู่ความสำเร็จของโครงการได้อย่างดียิ่ง

          ประการที่สี่การเข้มงวดและยุติธรรม (Be tough but fair in dealing with people) แม้ว่าอาจารย์สำเร็จจะมีความเข้มงวดแต่ก็มีความยุติธรรม โดยคำว่าเข้มงวดในที่นี้คือความเข้มงวดต่อการบรรลุผลงานที่ตั้งไว้ ในขณะเดียวกัน ความยุติธรรมนั้นก็ครอบคลุมโอกาสที่ครูและเด็กจะได้แสดงออกถึงความสามารถ ถึงแม้จะล้มเหลวแต่ก็เปิดโอกาสให้ผิดพลาด ความยุติธรรรมที่ว่าเห็นได้อย่างเป็นรูปธรรมผ่านการจัดการงานบุคคลโดยถือว่าทุกคนเป็นครูเท่ากันไม่ว่าจะมาจากระบบการจ้างแบบใดของรัฐบาลซึ่งต่างจากโรงเรียนทั่วไปที่เราได้สัมผัสมาคือ เรียกครูที่เป็นข้าราชการว่า “ครูจริง ๆ” และเรียกพนักงานราชการและครูอัตราจ้างว่า “ครูไม่จริง”ในการทำงานด้านคุณธรรมที่ต้องเริ่มจากจิตอาสาของครูการบั่นทอนกำลังใจด้วยการแบ่งชั้นวรรณะของครูที่เป็นทีมงานจึงไม่น่าจะใช่ทางเลือกที่ถูกต้อง การที่อาจารย์สำเร็จมีความยุติธรรมเช่นนี้ก็นับเป็นเงื่อนไขความสำเร็จที่น่าสนใจ

          ประการที่ห้าการให้ความใส่ใจในรายละเอียด (Pay attention to detail) อาจารย์สำเร็จเป็นผู้นำที่ให้ความสำคัญกับข้อมูลเพื่อใช้ในการตัดสินใจ ซึ่งถือว่าเป็นสิ่งที่สำคัญมากครับ และไม่มีสิ่งใดที่จะทดแทนข้อมูลได้ ในการเอาใจใส่และให้ความสนใจต่อข้อมูลอย่างละเอียด ซึ่งเราสามารถเห็นได้ผ่านการทำงานและการลงพื้นที่ในโครงการส่งเสริมคุณธรรมที่จะมีการประชุมอย่างเข้ม  ก่อนลงพื้นที่และการสรุปกิจกรรมเพื่อให้ได้ข้อมูลในการพัฒนางานต่อไป

          ประการที่หกการเข้าไปเกี่ยวข้องในเรื่องสำคัญ (Be personally involved) อาจารย์ได้ลงมาเกี่ยวข้องใกล้ชิด ซึ่งย่อมจะทำให้โอกาสในการที่จะประสบความสำเร็จเป็นไปได้มาก อีกทั้งยังจะช่วยในเรื่องของการลดปัญหาในการทำงานได้อย่างทันเวลาอีกด้วย เนื่องจากเมื่อผู้นำสูงสุดมาเกี่ยวข้องแล้ว ย่อมจะเป็นการส่งสัญญาณให้ทุกคนเห็นถึงความสำคัญของงานและความมุ่งมั่นของผู้นำ จากการลงพื้นที่ในเขตป่าเขาร่วมกับครูอาจารย์โรงเรียนแม่จ๊างพบว่า ผู้อำนวยการร่วมฝ่าแดดฝ่าฝนไปกับครู เดินนำหน้าและช่วยแก้ไขปัญหา  แนะนำการปรับปรุงสุขอนามัยในบ้านเรือนให้กับผู้ปกครองนักเรียนอย่างใกล้ชิด เด็กบางคนที่ขาดเรียนเพราะปัญหาครอบครัว ก็ได้รับการช่วยเหลือเอาใจใส่เป็นพิเศษ ทำให้ครูท่านอื่นเห็นแบบอย่างในการทำงาน

       

  ประการสุดท้าย สนุกกับงาน (Have fun) ผู้วิจัยพบว่าทั้งผู้บริหารและครูมีความสุขกับการทำงานอย่างยิ่ง ตลอดเวลาการเดินทางที่แสนเหน็ดเหนื่อยในชุมชนมีเสียงหัวเราะ และแววตาที่เปี่ยมไปด้วยความสุขของคณะครูและผู้บริหารตลอดเวลา

ที่กล่าวมาทั้งหมดนี้ ล้วนเป็นบทเรียนที่สามารถชี้ให้เห็นว่าเหตุใดผลการประเมินโครงการขอโรงเรียนบ้านแม่จ๊างจึงได้รับคะแนนที่สูงและอยู่ในขั้นที่สามารถเทียบชั้นได้กับโรงเรียนซึ่งปฏิบัติงานด้านคุณธรรมมาก่อนหน้าหลายปี นี่อาจเป็นข้อพิสูจน์คำกล่าวของอาจารย์สมปอง ใจดีเฉย ที่ว่า “เมื่อหัวส่าย หาง ย่อมกระดิก”