ภาษิตพม่าที่น่าสนใจ

ภาษิตพม่าที่น่าสนใจ
พอมีน้ำเต้า ก็นับเป็นแม่ป้า (บูตีหมะ อะยีด่อ)
ชาวพม่านิยมกินน้ำเต้า(บูตี) ทั้งส่วนที่เป็นผลน้ำเต้าและยอดน้ำเต้า นำมาต้มหรือผัดเป็นกับข้าว หรือทอดเป็นเครื่องเคียงกินกับขนมจีนน้ำยา ปกติพม่าจะปลูกร้านน้ำเต้าไว้ในบริเวณบ้าน บางคราวก็จุนเจือเพื่อนบ้านที่อยู่ใกล้เคียง ภาษิตนี้มีนิทานเล่าเป็นปูมไว้ว่า
ณ หมู่บ้านแห่งหนึ่ง มีสาวแก่คนหนึ่งเป็นคนปากร้าย ชาวบ้านจึงไม่อยากคบหากับนาง ในวันหนึ่งร้านน้ำเต้าของนางออกผลจนลูกใหญ่น่ากิน ด้วยความอยากจะกินผลน้ำเต้าของนาง ชาวบ้านจึงพากันพูดจาปราศรัยเอาใจนาง และเรียกนางว่า "แม่ป้า" (อะยี) นางพอใจ จึงแบ่งผลน้ำเต้านั้นให้ชาวบ้านกินกัน
จากภาษิตนี้ พม่าตั้งใจสอนให้รู้จักคบคน ไม่ควรมองคนเพียงด้านเดียว บางทีอาจพบเพื่อนบ้านที่ไม่น่าวิสาสะนัก แต่ก็ไม่ควรแหนงหน่ายชิงชัง ถึงคราวต้องพี่งพา จะได้ไม่ต้องตกอยู่ในภาวะเช่นชาวบ้านในนิทาน

---

เกาะพึ่งพง พงพึ่งเกาะ (กายจูนหมี่ จูนกายหมี่)
บริเวณปากแม่น้ำ มักพบเกาะเล็กๆปกคลุมด้วยหญ้าพง กก และแขม เกาะ(จูน)นั้นก็คือตะกอนดินที่ผลุดเมื่อน้ำลด แรกๆจะเป็นเนินดินอ่อน จึงยากที่จะต้านกระแสน้ำ ต่อเมื่อหญ้าพง(กาย)หรือพืชอื่นงอกคลุมดินนั้นเกาะจึงคงอยู่ได้ แม้พงจะช่วยรักษาดินมิให้พังทะลาย แต่ถ้าเกาะถูกน้ำกัดเซาะ หญ้าพงหรือพืชที่ขึ้นอยู่บนเกาะก็ย่อมต้องไหลไปตามน้ำ
พม่าผูกภาษิตนี้จากการที่ได้สังเกตสิ่งธรรมชาติที่จำเป็นต้องพึ่งพิงกัน มนุษย์ก็ดุจเดียวกัน แม้จะมีบทบาทและฐานะที่แตกต่างกันก็ตาม ต่างต้องพึ่งพาอาศัยซึ่งกันและกัน และควรคอยให้ความช่วยเหลือเกื้อกูลอย่างมิตร หากเห็นภัยจะมาถึงฝ่ายหนึ่ง อีกฝ่ายหนึ่งต้องคอยปกป้องให้พ้นอันตราย

---

ปลูกร้านค้า ไว้หลังบ้าน (เองเน่าก์เพ เซส่ายแต่)
ธรรมเนียมการปลูกเรือนของชาวพม่านั้น นิยมบ้านที่มีรั้วและมีบริเวณ โดยกำหนดให้มีตัวเรือนอยู่อาศัย ล้อมรอบด้วยพื้นที่ปลูกพืชสวนครัว อาทิ น้ำเต้า ฟัก กระเจี๊ยบ พริก มะเขือ ตลอดจน มะละกอ กล้วย มะพร้าว ฝรั่ง และมะม่วง เป็นอาทิ และมักแยกโรงครัวและคอกสัตว์เลี้ยงไว้เป็นที่จำเพาะ บ้านเรือนรูปแบบเช่นว่านี้ ยังพบทั่วไปในเขตชนบทและชานเมือง
ถ้อยคำอุปมาข้างต้นเปรียบสวนครัวเป็นดุจร้านค้า(เซส่าย) ที่ตั้งอยู่หลังบ้าน(เองเน่าก์เพ) พม่ามุ่งสอนให้รู้จักพึ่งตัวเอง ด้วยการปลูกผักและไม้ผลไว้รอบบ้าน จะพึ่งตลาดเฉพาะข้าว น้ำมัน เกลือ เครื่องนุ่งห่ม และยารักษาโรค อีกทั้งสวนครัวและต้นไม้ใกล้บ้านจะช่วยยังความชุ่มชื้น และกรองไอร้อนจากภายนอก สวนครัวในบ้านจึงช่วยทุ่นค่าใช้จ่ายและสร้างความร่มเย็นให้กับผู้อาศัย ฉะนั้นหากมีสวนครัวเป็นดุจร้านค้าไว้หลังบ้าน ไม่พึ่งตลาด ก็น่าจะอยู่ได้อย่างสุขกายสบายใจ

---

ร้อยผล หนี่งขั้ว (อะดีตะหย่า อะหญ่าตะคุ)
ผลไม้(อะตี) อาทิ องุ่น ลางสาด และเงาะจะออกผลเป็นช่อ แต่ละช่อมีเพียงขั้วเดียว แต่ให้ผลนับสิบนับร้อย หากเด็ดที่ขั้ว(อะหญ่า) ก็จะได้ผลมาทั้งหมด ในทำนองเดียวกัน ครอบครัวหนึ่งๆมีพ่อแม่เป็นหลัก หมู่บ้านหนึ่งๆมีผู้ใหญ่บ้านปกครอง โรงเรียนหนึ่งๆมีครูใหญ่ดูแล และประเทศหนึ่งๆ ย่อมมีผู้นำประเทศ ขั้วจึงเปรียบได้กับผู้นำหรือผู้ปกครอง และเปรียบผลเป็นดุจผู้ตามหรือผู้ได้รับการคุ้มครอง
สังคมพม่าเป็นสังคมระบบอุปถัมภ์ ให้ความสำคัญต่อผู้นำและอาวุโส ความสัมพันธ์ระหว่างผู้นำและผู้ตามถือเป็นความจำเป็นทางสังคม ดุจเดียวกับความสัมพันธ์ระหว่างขั้วและผลไม้ ดังพบว่าเด็กมักหวังพึ่งผู้ใหญ่ และผู้ใหญ่ก็ต้องการความเคารพนับถือจากเด็ก หรือผู้ปกครองต้องได้รับการยำเกรง หากความสัมพันธ์นี้ขาดลง เชื่อว่าจะนำมาสู่ปัญหาทันที และเชี่ออีกว่าพฤติกรรมของกลุ่มชนหนึ่งย่อมสะท้อนตัวผู้นำกลุ่มนั้น
ภาษิตนี้ดูจะยอมรับผู้นำว่าเป็นตัวแทนของกลุ่มชน ผู้อยู่ใต้อำนาจเป็นเพียงสิ่งที่ถูกสร้างขึ้นมาตามแต่เจตนาจะให้ได้รับการปลูกฝัง โดยหวังมิให้ผู้ตามประพฤติตนออกนอกลู่นอกทางจนเป็นผลร้ายต่อภาพลักษณ์และเสถียรภาพของผู้นำ อันจะนำมาสู่ภาวะไร้สันติในกลุ่มชน ภาษิตนี้ยังคงใช้ได้กับสังคมพม่าในปัจจุบัน

---

ทีคนมีหน้าตา ให้เนื้อแกง (เมี๊ยะหน่าจีหย่า ฮีงพัดบ่า)
งานบุญในพม่า โดยเฉพาะงานทำบุญเลี้ยงพระในงานวันอุโบสถ งานบวช งานเจาะหู งานวันเกิด งานแต่งงาน ฯลฯ มักมีผู้มาร่วมกันมากหน้าหลายตา หลังจากถวายอาหารแด่พระสงฆ์เสร็จสิ้น ผู้มาในงานมักจะรับประทานอาหารร่วมกัน โดยนั่งพื้นล้อมวงรับประทานอาหารร่วมสำรับ ผู้เป็นเจ้าภาพจะคอยดูแลเติมอาหารให้ไม่ขาด อีกทั้งอาจคอยนั่งพัดวี ถือเป็นธรรมเนียมของชาวพม่าที่ผู้เป็นเจ้าบ้านต้องดูแลเอาใจแขกของตนเป็นพิเศษ
สำหรับคนที่ชอบทำคุณเอาหน้า ใส่ใจเฉพาะคนมั่งมีหรือผู้มีวาสนา และละเลยผู้ด้วยฐานะ มักถูกประชดด้วยถ้อยคำดังกล่าว เปรยดุจว่า พอเป็นคนมีหน้ามีตา(เมี๊ยะหน่าจี) จึงตักเนื้อแกง(ฮีงพัต)ให้ แต่พอเห็นว่าเป็นคนยากจนหรือต่ำต้อยกลับตักให้เพียงน้ำแกง ความเหลื่อมล้ำลำเอียงที่แฝงอยู่ในใจคนจึงอาจเผยให้เห็นได้แม้แต่ในงานบุญ

---

คนเจียนจมน้ำ ยันลำไผ่ช่วย (เหย่นิจ์ตู่ วากู่โละโท้)
โดยปกติยามที่คนว่ายน้ำไม่เป็นตกน้ำลึก ย่อมต้องดิ้นรนกระเสีอกกระสนให้พ้นน้ำ และอาจขาดสติที่จะประคองตัวช่วยเหลือตน แต่การยัน(โท้) ไม้ไผ่(วา) จ่อคนที่เจียนจะจมน้ำ(เหย่นิจ์ตู่)เพื่อหมายช่วยชีวิตนั้น อาจซ้ำร้ายกลายเป็นกดคนให้จมน้ำ แทนที่จะเป็นผลดี จึงกลับส่งเป็นผลร้าย
ในสังคมมนุษย์ ย่อมมีผู้ตกทุกข์ได้ยาก และอาจแสนสาหัส ดุจหนึ่งผู้กำลังจะจมน้ำ การให้ความช่วยเหลือผู้ทุกข์ยากให้พ้นจากภาวะวิกฤตของชีวิตนับเป็นสิ่งประเสริฐ แต่การซ้ำเติมจะด้วยเจตนาหรือไม่ก็ตามถือเป็นสิ่งมิอันควร ภาษิตนี้สะท้อนความผิดพลาดของมนุษย์ที่ก่อเรื่องร้ายด้วยความรู้เท่าไม่ถึงการณ์ แม้ภาษิตดังกล่าวจะมีนัยของการทำร้ายผู้อื่นโดยเผอเรอก็ตาม แต่ชาวพม่ามักตีความภาษิตนี้ในนัยว่าเป็นเจตนาซ้ำเติมผู้ที่กำลังตกอยู่ในกองทุกข์

---

ลักข้าว ไม่โดน  ลักแกลบ โดน   CoN-6bt,,b  z:c-6bt,b Zสั่งโค มะมิ    พแวโค มิ)
พม่ามีคำเกี่ยวกับ “ข้าว” ๓ คำ คือ เรียกข้าวเปลือกว่า ซะบา(0xjt) เรียกข้าวสารว่า สั่ง (CoN) และเรียกข้าวสุกว่า ทะมีง(5,'Nt) ส่วนแกลบเรียกว่า พแว (z:c) และเรียกรำว่า พแวนุ (z:cO6)
ภาษิตนี้มีเรื่องเล่าว่า ณ หมู่บ้านแห่งหนึ่ง หัวขโมย(l^-6bt)คนหนึ่งชอบเที่ยวขโมย(-6bt)ข้าวเปลือกตามยุ้งฉางของชาวบ้าน และมักทำเช่นนี้อยู่บ่อยๆ แต่กลับไม่(,)เคยถูกจับ(,b)ได้สักครา อยู่มาวันหนึ่งในฤดูหนาว มีชายอีกคนหนึ่งได้เข้าไปลักแกลบของชาวบ้านหลังเดิมนั้นเพียงเพื่อหวังจะเอามาก่อไฟผิง ชายลักแกลบกลับถูกเจ้าของจับได้ เลยถูกเหมาว่าเป็นคนเดียวกับคนที่เคยขโมยข้าวเปลือก จึงถูกฝ่ายเจ้าของรุมทำร้าย ดังนั้นคนขโมยข้าวตัวจริงจึงรอดตัวไปอย่างลอยนวล
ภาษิตนี้มักใช้ตัดพ้อว่าทีทำการใหญ่ได้สำเร็จมามากมาย  กลับไม่มีใครเห็น แต่พอพลาดเพียงเล็กน้อยกลับเห็นเป็นเรื่องใหญ่โต และมักใช้ภาษิตนี้เสียดสีความไม่ยุติธรรมจากเจ้าหน้าที่ของรัฐ กรณีที่คนมีอำนาจทำผิดกฎหมายในเรื่องใหญ่ๆ
แต่กลับไม่ถูกลงโทษ แต่พอชาวบ้านธรรมดาทำผิดเพียงเรื่องเล็กน้อย กลับถูกเข้มงวดและเอาโทษจริงจัง ชาวพม่ามักจะใช้ภาษิตนี้คอยเตือนตนไม่ให้ทำในสิ่งที่ตนไม่ชำนาญหรือไม่รู้ความตื้นลึก มิเช่นนั้นจะเป็นช่องให้ผู้อื่นจับผิดให้เป็นแพะเอาได้ง่ายๆ โดยเฉพาะเรื่องที่เกี่ยวกับบ้านเมือง

---

ยามยอ อย่าเหลิง   ยามขู่ อย่าขลาด   ยามปลอบ อย่าเปลี้ย  
ge,ËkdN96b'Nt]PNt  ,ge,kdNoch  ge-kdN96b'Nt]PNt  ,gEdkdNoch  g-ykH96b'Nt]PNt ,gxykHoch
ในเวลานี้ โทรทัศน์พม่ากำลังรณรงค์ให้ชาวพม่าตระหนักถึงภัยต่างชาติ ด้วยคำสอนปลุกใจข้างต้นเพื่อรั้งสติชาวพม่าอยู่ทุกค่ำคืนในเวลาช่วงหลังรายการข่าวภายในประเทศ เหตุเพราะพม่าถูกกดดันทางเศรษฐกิจและการเมืองจากนานาประเทศอยู่เสมอ โดยเฉพาะจากประเทศตะวันตก คำคมนี้มีที่มาจากคำประพันธ์ในยุคอดีต ต่อมาได้นำมาเป็นส่วนหนึ่งของเนื้อร้องเพลงปลุกใจ และใช้เป็นคำขวัญสำหรับประชาชน
หากคิดในมุมมองพม่าก็คงเป็นการให้กำลังใจประชาชนและรัฐบาลพม่าเอง ที่จะไม่ยอมให้ประเทศอื่นมาคอยยกยอหรือกล่อมเอาใจ หรือมาข่มขู่ให้ต้องกลัวเกรง แต่ถ้าหากคิดในมุมมองของคนภายนอก ก็อาจมองว่าพม่าคบยาก ปิดกั้นตัวเอง และไม่ยอมเข้าใจโลก หรืออาจจะเห็นใจพม่าที่เสมือนถูกกระทำไม่ให้มีโอกาสที่จะกำหนดทางเลือกที่เหมาะสมได้เอง
อย่างไรก็ตาม การโต้ตอบผ่านสื่อโทรทัศน์ด้วยการปลุกคนในชาติให้ซึมซับเป็นอารมณ์ร่วมเช่นนี้ แม้อาจเป็นเพราะรัฐบาลพม่าไม่ปรารถนาให้ต่างชาติมามีอิทธิพลทางการเมืองในประเทศของตนก็ตาม แต่การยื่นอาวุธโทสะให้กับประชาชนอยู่เสมอทางสื่อของรัฐนั้น อาจกลับสร้างความหวาดระแวงต่อคนต่างชาติจนเกินไป และยังอาจเพิ่มความแปลกแยกระหว่างประชาชนฝ่ายรัฐกับประชาชนฝ่ายต่อต้านให้แหลมคมยิ่งขึ้น

---

เจดีย์เสร็จ รื้อนั่งร้าน 46iktwxut e',NtzydN  Zพยา-บี ญาง-ผแยะ)
คำ พยา (46ikt) นั้น หมายถึง “พุทธเจดีย์” ส่วน ญาง (e',Nt) หมายถึง “นั่งร้าน” บี หรือ ปยี (wxut) แปลว่า “เสร็จ” และ ผแยะ (zydN) แปลว่า “รื้อ”
ภาษิตนี้มีที่มาจากประวัติศาสตร์พม่าในปลายสมัยพุกาม  เรื่องมีว่า ตอนที่พระเจ้านรสีหปเต๊ะ(oilusxg9H,'Nt)ได้ขึ้นครองบัลลังก์นั้น พระองค์ได้รับการสนับสนุนจากมหาอำมาตย์นามว่า ราชตีงจังหรือราชสังกราน(ik=lWd§oN) แต่จากนั้นพระองค์กลับไม่ใส่ใจอำมาตย์นั้นอีกเลย ด้วยความน้อยใจ ราช-ตีงจังจึงมีอุบายทำเป็นถือพานหมากบิ่นเข้าเฝ้า พอพระองค์ทรงถามก็ทูลว่าเป็นเพราะไม่มีช่างกลึงเสียแล้ว ก็จึงต้องใช้ไปเช่นนั้น พระเจ้านรสีหปเต๊ะทรงเข้าใจความนัย เพราะพระบิดามารดาของพระองค์เคยเป็นช่างกลึงมาก่อน พระองค์จึงทรงถามย้อนไปว่า หากท่านอำมาตย์ตั้งยอดสถูปแล้ว ท่านก็ต้องรื้อนั่งร้านออกเช่นกัน แล้วพระองค์ก็ถอดยศยึดทรัพย์ และเนรเทศราชตีงจังไปอยู่ ณ เมืองทะละ(m])
ภาษิตนี้เป็นถ้อยคำตัดพ้อเพราะถูกตัดรอน จากการที่พม่าเป็นสังคมอุปถัมภ์ การผูกมิตรโดยแลกเปลี่ยนความช่วยเหลือเกื้อกูลกันถือเป็นธรรมเนียมที่พบได้เสมอ หากฝ่ายหนึ่งได้รับความช่วยเหลือจากฝ่ายหนึ่ง ผู้รับต้องตระหนักเสมอว่ามิมีสิ่งใดที่ได้มาโดยมิต้องตอบแทน เมื่อมีรับก็ต้องมีให้ แต่ถ้าผู้ให้เร่งร้อนที่จะได้รับการสนองคุณ ก็อาจส่งผลร้ายจนถึงขั้นตัดไมตรี ผู้ให้จึงควรอดกลั้นที่จะไม่คาดหวังจนเกินไป
ภาษิตพม่าบทนี้ยังเตือนว่า ในการให้นั้น ทีแรกผู้ให้ย่อมมีความหมายต่อผู้ที่จะรับ แต่เมื่อให้ไปแล้ว ผู้รับอาจมองฐานะของผู้ให้เป็นผู้ขอ ในการเกื้อกูลจึงต้องพิจารณาอย่างรอบคอบ 
อย่างไรก็ตาม ภาษิตนี้ก็เคยสร้างความรู้สึกกังขาให้กับชาวพุทธพม่าเพราะมองว่าการสร้างเจดีย์นั้นเป็นเรื่องของการประกอบมหากุศลและนั่งร้านนั้นก็มีคุณ จึงไม่ควรนำมาเปรียบเทียบกับพฤติกรรมมนุษย์ ซึ่งมักปนเปื้อนด้วยกิเลสตัณหา

---

วิรัช นิยมธรรม