บันทึกนี้ได้จากการลงพื้นที่ในฐานะผู้สนใจทั่วไปในงาน “สมัชชาชนเผ่าประจำปี 2551/2008” ที่บ้านปูแป้ ตำบลพะวอ อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก เมื่อวันที่ 25 มีนาคม 2551 (จริง ๆ จัดตั้งแต่วันที่ 24-27 มีนาคม 2551) ก่อนอื่นขอเล่าถึงหมู่บ้านนี้เสียก่อน

          โดยตลอดระยะการเดินทางเข้าไปก่อนจะถึงหมู่บ้านปูแป้ สองข้างทางมีสภาพภูมิประเทศเป็นเนินเขาเตี้ยและถูกถางเตียนโล่งเพื่อใช้เป็นพื้นที่ทำการเกษตรปลูกข้าวโพด กล้วย ผัก เลี้ยงสัตว์ และเป็นพื้นที่ที่มีกลุ่มคนอาศัยอยู่รวมกันเป็นหมู่บ้าน เป็นหมู่บ้านทั้งที่เป็นคนไทยที่ไม่ใช่ชนเผ่าที่ตั้งถิ่นฐานอยู่ห่างจากถนนสายตาก-แม่สอด ไม่ไกลนัก เริ่มตั้งแต่หมู่บ้านปางส้าน ถัดไปเป็นหมู่บ้านแม่ละเมา ไปถึงหมู่บ้านห้วยไคร้ ในพื้นที่ของหมู่บ้านห้วยไคร้นี้มีอีกหลายหมู่บ้านที่อาศัยอยู่ติดกัน จากนั้นผ่านไปจนถึง หมู่บ้านปูแป้ หมู่บ้านของชาวกะเหรี่ยงที่เรียกตัวเองว่า “ปกาเกอญอ”

          การเดินทางไปที่หมู่บ้านปูแป้ครั้งนี้ เพราะได้รับการเชิญชวนจาก อาจารย์แหวว (รองศาสตราจารย์ ดร. พันธุ์ทิพย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร) ที่เดินทางไปร่วมงานและอาจารย์รับผิดชอบกิจกรรมในส่วนของการอธิบายถึงกฎหมายสัญชาติฉบับใหม่ให้แก่ชาวบ้านที่มีปัญหาด้านสถานะบุคคล ซึ่งเป็นประเด็นที่ผู้เขียนเองมีความสนใจอย่างมากและสืบเนื่องมาจากการทำวิทยานิพนธ์ที่สำเร็จแล้วมาจนถึงปัจจุบันนี้ ก็ยังคงสนใจและติดตามอยู่เสมอ

หมู่บ้านปูแป้มีจำนวนครัวเรือนผู้อยู่อาศัยประมาณ 180 หลังคาเรือน ประชากรส่วนใหญ่นับถือศาสนาพุทธ มีเพียงจำนวนหนึ่งที่นับถือศาสนาคริสต์นิกายคาทอลิกประมาณ 26 ครัวเรือน ชาวปกาเกอญอในหมู่บ้านเป็นผู้มีสัญชาติไทยเกือบทั้งหมด แต่ยังมีผู้ที่ไม่มีสัญชาติไทยอยู่ประมาณ 10 กว่าคน  ดังนั้น ปัญหาสำคัญของพี่น้องชาวปกาเกอญอ หมู่บ้านปูแป้ อันที่จริงมีอยู่หลายปัญหาที่สืบเนื่องมาจาก 2 ปัญหาใหญ่ คือ 1) ปัญหาสถานะบุคคลของคนที่ตกค้าง และ 2) ปัญหาพื้นที่อยู่อาศัยและพื้นที่ทำกิน แต่ผู้เขียนขออนุญาตกล่าวถึงแค่ 2 ปัญหานี้เท่านั้น

จากการลงพื้นที่ครั้งแรกในครั้งนี้ ผู้เขียนก็พบว่าปัญหาหลักคือปัญหาพื้นที่อยู่อาศัยและพื้นที่ทำกิน เพราะว่า จังหวัดตากได้ออกประกาศให้พื้นที่แห่งนี้เป็นพื้นที่อุทยานและเขตป่าสงวน ซึ่งเป็นการประกาศทับลงบนพื้นที่อยู่อาศัยคือพื้นที่ของหมู่บ้านและพื้นที่ทำกินที่อยู่รายรอบหมู่บ้านที่ชาวบ้านได้อยู่อาศัยและใช้ประโยชน์มาหลายช่วงอายุคน สภาพการสัญจรในหมู่บ้านเป็นถนนคอนกรีต มีไฟฟ้าใช้

อันที่จริงชาวปกาเกอญอหมู่บ้านปูแป้ ไม่ได้ตั้งถิ่นฐานอยู่ ณ พื้นที่ปัจจุบันมาตั้งแต่แรกเริ่ม แต่จากการบอกเล่าโดย คุณพ่อมนัส ศุภลักษณ์ บาทหลวงประจำวัดคาทอลิกในหมู่บ้านปูแป้ ในวันที่ท่านขึ้นให้ความรู้แก่ชาวบ้านเกี่ยวกับเรื่อง ‘การบริหารจัดการ “ทรัพยากรธรรมชาติ” อย่างมีส่วนร่วม’ ว่า แต่เดิมชาวปกาเกอญอตั้งถิ่นฐานไกลจากที่ปัจจุบัน คือ เลยจากบริเวณศาลพะวอไปหน่อย แล้วจึงย้ายมาที่บริเวณวัดดอนแก้ว และพื้นที่ปัจจุบันไม่สามารถจะโยกย้ายไปแห่งไหนได้อีกเพราะติดภูเขา คุณพ่อมนัสบอกว่า “ที่ย้าย เพราะหนีคนไทย” อาชีพในปัจจุบันของชาวบ้านยังคงดำรงชีพแบบเดิม คือ เก็บของป่า นายพรานล่าสัตว์ ประมง (สระ ลำห้วย) เลี้ยงวัว ควาย ช้าง ที่สำคัญยังคงใช้ป่า เพื่อประโยชน์ยังชีพและอยู่ร่วมอาศัย

ดังนั้น บ่อยครั้งที่ชาวบ้านที่เข้าไปเลี้ยงสัตว์ หาของป่า ถูกเจ้าหน้าที่ป่าไม้จับในข้อหาบุกรุกเขตป่าสงวน คุณพ่อมนัสก็บอกว่า “ถึงจับได้ ก็ไม่มีวันหมด เพราะปกาเกอญอถือมีดตั้งแต่อยู่ในท้องแม่ พอคลอดออกมาร้องอุแว้ ก็พร้อมจะตัดไม้อยู่แล้ว” การที่คุณพ่อมนัสพูดแบบนี้ไม่ใช่เป็นการประชดชาวปกาเกอญอในหมู่บ้าน แต่คุณพ่อกำลังจะสื่อให้เห็นว่า วิถีความเป็นอยู่ของชาวปกาเกอญอที่หมู่บ้านปูแป้นั้นใช้การยังชีพจากธรรมชาติและอยู่ร่วมกับป่าตั้งแต่เกิดจนตายต่างหาก

ชาวปกาเกอญอส่วนใหญ่ออกไปทำไร่ในช่วงเวลากลางวัน จะมีเพียงชาวปกาเกอญอบางคนที่เป็นแม่บ้านอยู่กับบ้าน ทำการทอผ้าที่มีลวดลายเป็นของตนเองด้วยมือ ส่วนหนึ่งเอาไว้เพื่อขายและส่วนหนึ่งก็เพื่อไว้ใช้สอยของสมาชิกในครอบครัว ภายในบริเวณบ้านมีการเลี้ยงหมูดำ ไก่ และวัวพันธุ์

ปัญหาที่เกิดขึ้นนี้ เกิดขึ้นเพราะรัฐไม่เชื่อว่าชาวบ้านมีความรู้และสามารถบริหารจัดการทรัพยากรป่าไม้ด้วยตนเอง ซึ่งคงเหมือนกรณีทั่วไปที่รัฐมักจะบอกว่า ชาวบ้านหรือกลุ่มชนที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ป่าไม้ คือ ผู้ทำลายทรัพยากรป่าไม้ ดังนั้น การตื่นตัวและการต่อสู้เรียกร้องของชาวบ้านจึงมุ่งมาด้านนี้เป็นหลักมากกว่าด้านปัญหาสถานะบุคคล

อีกประการหนึ่ง ขณะนี้ได้มีการตื่นตัวเกี่ยวกับการปลูกพืชทางการเกษตรที่เป็นระบบ Contact Farming ของชาวบ้านหมู่บ้านรอบข้าง ซึ่งจากที่ได้เล่าว่า สองข้างทางก่อนที่จะเดินทางไปถึงหมู่บ้านปูแป้นั้น ถูกถางเตียนโล่งเพื่อเตรียมไว้ เพื่อเป็นพื้นที่ปลูกข้าวโพดในระบบ Contact Farming ที่กล่าวถึงนี้ โดยมีบริษัทยักษ์ใหญ่ที่ประกอบธุรกิจด้านอาหารสัตว์ในประเทศไทยเป็นนายทุน ด้วยการทำการเกษตรด้วยระบบ Contact Farming นี้ ผู้ทำต้องซื้อเมล็ดพันธุ์ ปุ๋ยและฮอร์โมนจากบริษัทนายทุน ถึงแม้จะมีการนำเมล็ดจากผลผลิตมาเป็นเมล็ดพันธุ์ปลูกอีกครั้ง ก็ให้ผลผลิต(คุณภาพ)ได้ไม่เท่าเมล็ดพันธุ์ที่ซื้อมาจากบริษัทนายทุน ดังนั้น ระบบ Contact Farming จึงเป็นระบบอุตสาหกรรมการเกษตรแบบผูกขาดในทุกด้าน ยิ่งไปกว่านั้น พันธุ์พืชพื้นเมืองที่เคยปลูกกันก็จะค่อยๆ สูญหายไปเรื่อย ๆ อย่างช้า ๆ จนกระทั่งสูญพันธุ์ไปในที่สุดอีกด้วย

หันกลับมาว่าเรื่อง พื้นที่อยู่อาศัยและพื้นที่ทำกิน ด้วยความที่ชาวปกาเญอหมู่บ้านปูแป้ไม่มีกรรมสิทธิ์ในที่ดินทั้งส่วนที่เป็นที่อยู่อาศัยและพื้นที่ทำกิน ถึงแม้จะได้รับการยืนยันว่าพวกตนอาศัยอยู่ ณ พื้นที่แห่งนี้มานานกว่า 100 ปี (จากการสอบถามจากผู้ใหญ่บ้านที่บอกว่า ตนเองเป็นคนที่เกิดและเติบโตที่นี้ ในชีวิตของตนเองได้เห็นทั้ง พ่อ ปู่) ดังนั้น ความต้องการของพวกชาวปกาเกอญอหมู่บ้านปูแป้ คือ ต้องการจัดการ ควบคุมและดูแลป่าไม้ด้วยชุมชนร่วมกันกับป่าไม้จังหวัด โดยการจัดคณะทำงานหรือหน่วยอาสาสมัครภาคประชาชนไว้คอยสอดส่องดูแลซึ่งกันและกัน (ผู้เขียนคิดว่าคงจะมีการขยายออกไปเป็นเครือข่ายร่วมกับหมู่บ้านอื่น ๆ ที่อยู่ในบริเวณพื้นที่ป่าเดียวกัน) ซึ่งการยื่นข้อเสนอในลักษณะนี้ต่อรัฐ จะได้รับการตอบรับและเกิดผลหรือไม่ จึงเป็นเรื่องที่น่าติดตามต่อไป ภายใต้พระราชบัญญัติป่าไม้ชุมชนของรัฐไทย

ปัญหาที่สอง คือ ปัญหาด้านสถานะบุคคล ก็ถือว่าเป็นปัญหาสำคัญไม่น้อยไปกว่าปัญหาที่ได้กล่าวไว้ข้างต้น เพราะการไม่มีสถานะบุคคลใด ๆ ของคน ๆ หนึ่ง ย่อมส่งผลในด้านต่าง ๆ ต่อตัวเขาได้อย่างไม่มีวันสิ้นสุด ซึ่งอาจารย์แหววก็ได้เสนอว่า “ทั้งสองปัญหานี้สามารถแก้ไขไปพร้อมกันได้” ซึ่งผู้เขียนก็เห็นด้วยอย่างยิ่ง

ปัญหาที่ต่อเนื่องมาจากปัญหาการดำเนินการเกี่ยวกับสถานะบุคคลที่ชาวปกาเกอญอมีอยู่ในขณะนี้ คือ หนี้สินที่คั่งค้าง ยังชำระคืนนายทุนเงินกู้ที่เป็นพี่น้องคนไทยจากหมู่บ้านข้างนอกไม่หมด เพราะเพื่อนคนหนึ่งที่ลงพื้นที่และเป็นทีมงานของคุณพ่อมนัสเล่าว่า “ชาวบ้านต้องไปกู้เงินเขามา เพื่อวิ่งไป วิ่งมา ในการทำเรื่องสัญชาติ ตอนนี้ก็ยังคืนเขาไม่หมด หนี้สินที่มี เอามาซื้อรถกะบะได้ครอบครัวละคันเลยทีเดียว”

อันที่จริง ถ้าการทำงานของคนของรัฐตรงไปตรงมาและคนที่ต้องการซึ่งสถานะภาพบุคคลที่ถูกต้องของตนเอง ต่างฝ่ายต่างไม่คิดฉ้อฉลหรือคิดเอาแบบทางลัด ก็คงไม่จำเป็นต้องใช้เงินทองอะไรมากมายขนาดนั้น ซึ่งผมก็พอจะมองเห็นภาพได้ว่า เมื่อก่อนก็ลำบากในเรื่องกฎหมายเกี่ยวกับตัวตน พอได้สัญชาติเป็นคนไทย (ซึ่งเป็นอยู่แล้ว) ก็ต้องมาเผชิญปัญหาที่อยู่ที่ทำกินอีก ก็น่าใจหายและน้อยใจในโชคชะตาที่ลำบากอย่างนี้พอสมควร

ดังที่ได้กล่าวเอาไว้แล้วว่า ชาวปกาเกอญอ หมู่บ้านปูแป้ มีอยู่ 2 กลุ่มความเชื่อ ถึงแม้จะต่างความเชื่อต่างศาสนาก็ไม่ได้ก่อให้เกิดความขัดแย้งใด ๆ ระหว่างชาวปกาเกอญอในหมู่บ้านแห่งนี้ ซึ่งคุณพ่อมนัส เล่าว่า “ถึงแม้ชาวบ้านจะต่างความเชื่อต่างศาสนา แต่เราก็อยู่ด้วยกันได้ ต่างฝ่ายต่างให้ความร่วมมือระหว่างกันในการทำกิจกรรมของหมู่บ้านหรือช่วยงานของแต่ละฝ่ายในด้านการศาสนาได้เป็นอย่างดีอีกด้วย และบางที่ชาวพุทธก็ยังมาช่วยงานในงานฉลองวัด (คาทอลิก) กันเกือบทั้งหมู่บ้าน”

เมื่อถามถึงการเพิ่มขึ้นของจำนวนผู้เปลี่ยนศาสนาโดยหันมารับศาสนาคริสต์ คุณพ่อมนัสก็กล่าวว่า “เท่าที่อยู่ที่นี้มา 5 ปี จำนวนผู้ที่มารับเชื่อเป็นคริสตัง ไม่เกิดขึ้นเลย ถ้าจะเพิ่มก็เพิ่มจากคนที่เป็นลูกของชาวปะกาเกอญอที่คริสตังอยู่แล้ว”

จากประเด็นข้างต้นนี้ ทำให้มองเห็นถึงความสมานฉันท์ที่แท้จริงที่ดำรงอยู่ท่ามกลางความต่างของระบบความเชื่อได้อย่างกลมกลืน ที่ต่างฝ่ายต่างยอมรับในระบบความเชื่อของอีกฝ่ายได้เป็นอย่างดี ณ จุดนี้ จึงทำให้ผู้เขียนมองไปที่ปัญหา 3 จังหวัดชายแดนภาคใต้ที่ยังคงมีอคติทางชาติพันธุ์และศาสนาอยู่อีกหลายพื้นที่ ที่สำคัญ ความใจกว้างของชาวปะกาเกอญอที่เป็นพุทธศาสนิกชนที่มีต่อชาวปะกาเกอญอที่เป็นคริสตังในหมู่บ้านปูแป้นี้ ล้ำเลิศมากมายเกินคำบรรยายยิ่งนัก อีกอย่างหนึ่ง สถานที่ที่ใช้จัดการประชุมสมัชชาชนเผ่า ซึ่งทั้งหมดที่มาเป็นชนเผ่าต่าง ๆ ที่เป็นคริสตัง ก็จัดขึ้นที่ศาลาการเปรียญหลังใหม่ที่เพิ่งสร้างเสร็จในบริเวณของวัดพุทธ เจ้าอาวาสวัดพุทธกับเจ้าอาวาสวัดคริสต์ก็ต่างมีมิตรไมตรีที่ดีต่อกัน

เหตุที่นำไปสู่ภาวะสมานฉันท์เช่นนี้ เกิดจากความสัมพันธ์ทางเครือญาติของชาวปกาเกอญอในหมู่บ้าน และความเป็นกลุ่มชาติพันธุ์เดียวกัน ที่ไม่อาจถูกแบ่งแยกด้วยระบบความเชื่อของแต่ละฝ่าย อีกประการหนึ่งเป็นเพราะผู้นำด้านจิตวิญญาณของทั้งสองกลุ่มมีความเข้าใจในสารัตถะของธรรมะที่แท้จริงด้วย