ผนึกกำลังเพื่อความปลอดภัยและสุขภาวะ โดย ศ. นพ. ประเวศ วะสี

ผนึกกำลังเพื่อความปลอดภัยและสุขภาวะ

(Synergy for Safety and Well-being)

พันธกิจอันศักดิ์สิทธิ์ของชาว HA และคนไทยทั้งปวง

โดย

ศาสตราจารย์เกียรติคุณนายแพทย์ประเวศ วะสี

มูลนิธิสาธารณสุขแห่งชาติ

ปาฐกถาพิเศษใน HA National Forum ครั้งที่ ๒๓

๑๕ มีนาคม ๒๕๖๖
 

ชีวิตมนุษย์ประดุจฟ้า

ความปลอดภัยและสุขภาวะของเพื่อนมนุษย์

คือสิ่งสูงสุด

ชาว HA มุ่งสู่สิ่งสูงสุด

๑. คนไทยเผ่าHA

กระบวนการรับรองคุณภาพสถานพยาบาล หรือ HA ที่ดำเนินการมากว่า ๒๐ ปี ได้สร้างสิ่งที่ใหญ่กว่าที่เห็น

สิ่งที่เห็นคือคุณภาพของสถานพยาบาล

สิ่งใหญ่ที่พลอยเกิดในกระบวนการ HA คือ

1. กลุ่มคนไทยเผ่าHAเป็นกลุ่มคนไทยหัวใจเพื่อเพื่อนมนุษย์ โดยที่ชีวิตมนุษย์มีความสำคัญสูงสุดประดุจฟ้า กลุ่มคนที่จะทำเพื่อสิ่งสูงสุดต้องมีใจเด็ดเดี่ยวและเสียสละ ไม่เห็นแก่ความเหน็ดเหนื่อย ไม่เห็นแก่เงิน ไม่เห็นแก่อำนาจ หรือยศถาบรรดาศักดิ์ใด ๆ แต่มีหัวใจเพื่อเพื่อนมนุษย์อย่างสุด ๆ ชีวิตมนุษย์ประดุจฟ้า สิ่งตอบแทนที่เขาได้รับ คือ ความสุข ความภูมิใจ ที่ได้ทำความดี
2. กระบวนการเรียนรู้ร่วมกันในการปฏิบัติ หรือ PILA (Participatory Interactive Learning through Action) ผู้ริเริ่มกระบวนการ HA มีสายตายาวไกล เลือกใช้เครื่องมือที่ถูกต้อง คือ รรป.หรือ เรียนรู้ร่วมกันในการปฏิบัติ ซึ่งเป็นกระบวนการทางปัญญา ไม่ได้ใช้มาตรฐานตายตัวแบบไม้บรรทัดบังคับใช้ ซึ่งเป็นกระบวนการทางอำนาจ ซึ่งก็เช่นเดียวกันการใช้อำนาจทั้งหลาย ที่ก่อให้เกิดความบีบคั้น และการโกหกหลอกลวง (ให้ได้มาตรฐาน) แต่กระบวนการทางปัญญาก่อให้เกิดความสุข ความเบิกบาน และความงอกงามอย่างไม่มีที่สิ้นสุด

การร่วมสร้างคุณภาพทำให้ทุกคนมีความสำคัญ ตั้งแต่คนถูพื้น คนเข็นเปล ยาม ไปจนถึงแพทย์ ทำให้เกิดความเสมอภาค ภราดรภาพ และสามัคคีธรรม ซึ่งเป็นสโลแกนของนักปฏิวัติประชาธิปไตย แต่ทำไม่สำเร็จ HA ทำให้เกิดได้ด้วยกระบวนการเรียนรู้ร่วมกันในการปฏิบัติ หรือ PILA

กระบวนการนี้ยิ่งทำยิ่งรักกันมากขึ้น ยิ่งไว้เนื้อเชื่อใจกันมากขึ้น ยิ่งฉลาดขึ้น และฉลาดร่วมกัน เกิดปัญญาร่วม (Collective wisdom) ทั้งหมดเป็นพลังมหาศาลนำไปสู่ความสำเร็จ และความสุขประดุจบรรลุนิพพาน นั่นเป็นเหตุให้ชาว HA กระตือรือร้นอยากมาร่วม HA forum ประจำปี ถ้าไม่ติดด้วยข้อจำกัดขนาดห้อง องค์ประชุมอาจมากกว่า ๑๐,๐๐๐ คน

การเรียนรู้ร่วมกันในการปฏิบัติจึงเป็น Transformative Force (TF) ที่ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงขั้นพื้นฐาน หรือการพลิกโฉมในทุกมิติ ตั้งแต่โลกทัศน์ วิธีคิด จิตใจ ความสัมพันธ์ การเรียนรู้ การจัดองค์กร

ชาว HA จึงมีเครื่องมือใหญ่ ๒ อย่าง คือ หัวใจเพื่อเพื่อนมนุษย์ และ TF หรือ Transformative Force

คนไทยเผ่า HA จึงเปรียบประดุจกองทัพธรรม

เพื่อสร้างความเป็นธรรมทางสังคม ธรรม คือ ความถูกต้อง จึงไม่มีอะไรใหญ่กว่าธรรม

ความปลอดภัยและสุขภาวะของเพื่อนมนุษย์ทั้งแผ่นดิน คือ ธรรม

ชาว HA จะผนึกกำลังและส่งเสริมการผนึกกำลัง เพื่อความปลอดภัยและสุขภาวะของคนทั้งแผ่นดิน

๒. เดินตามกฎธรรมชาติ

ธรรมชาติเป็นสิ่งที่ยิ่งใหญ่ที่สุด มีเหตุมีผลที่สุด และฉลาดที่สุด

เราจึงควรเรียนรู้และเดินตามกฎธรรมชาติ

ตามธรรมชาติ ถ้าสัตว์อยู่เป็นฝูงจะมีความปลอดภัยมากกว่าอยู่เดี่ยว ๆ ปลาจึงอยู่เป็นฝูง 
ช้างอยู่เป็นโขลง หมาในรวมตัวกันเป็นฝูง

คนรวมตัวกันอยู่เป็นชุมชน ทำให้อยู่ร่วมกันอย่างสมดุล ปลอดภัย มีสุขภาวะและยั่งยืน มาได้ถึง ๑๐,๐๐๐ ปี

เพิ่งมาล่มสลายลงด้วยการพัฒนาแบบสมัยใหม่ ซึ่งมีอายุไม่กี่ร้อยปีก็วิกฤตสุด ๆ แล้ว เพราะ การเสียสมดุล เพราะการพัฒนาสมัยใหม่นำมาสู่สังคมแบบตัวใครตัวมัน

เคยมีการประชุม World Social Summit ที่กรุงโคเปนเฮเก็น ที่คุณชวน หลีกภัย นายกรัฐมนตรีในขณะนั้นก็ไปร่วมประชุม ที่ประชุมเห็นว่า วิกฤตการณ์ทางสังคม(Social crisis) ในปัจจุบันเกิดจาก Social disintegration หรือ ความแตกสลายทางสังคม การผนึกกำลังทางสังคม (Social synergy) จึงมีความสำคัญที่สุดต่อความอยู่รอดปลอดภัยของมนุษยชาติ

๓. “A World Waiting To Be Born”

อปริหานิยธรรม - Synergy Dhamma

Scott Peck จิตแพทย์อเมริกัน รักษาคนอเมริกันที่มีความทุกข์จำนวนมากจนรักษาไม่ไหว 
เขาต้องส่งเสริมการรวมตัวร่วมคิดร่วมทำ หรือความเป็นชุมชน เมื่อคนเหล่านี้รวมตัวกันสำเร็จ ทุกคนเกิดความสุขประดุจบรรลุนิพพาน นี้คือ Synergy เป็นปัจจัยให้เกิดสุขภาวะ หมอเพ็คเชื่อว่า อนาคตโลกจะต้องเป็นโลกแห่งการผนึกกัน หรือ Synergy

         เมื่อพระพุทธองค์ประทับบนเขาคิชฌกูฏเป็นครั้งสุดท้าย หมวดธรรมะที่ทรงสอนมากที่สุด คือ “อปริหานิยธรรม” ซึ่งแปลกันว่า “ธรรมะเพื่อความเจริญถ่ายเดียว” มี ๗ ข้อ เพียง ๒ ข้อแรก ก็เห็นแล้วว่า เป็นธรรมะแห่งการรวมตัวร่วมคิดร่วมทำ ๒ ข้อนั้น คือ

1. หมั่นประชุมกันเป็นเนืองนิตย์
2. พร้อมเพรียงกันประชุม พร้อมเพรียงกันเลิกประชุม พร้อมเพรียงกันกระทำกิจที่พึงทำ

“พร้อมเพรียงกันทำกิจที่พึงกระทำ” = การรวมตัวร่วมคิดร่วมทำ = การผนึกกำลัง Synergy

การผนึกกำลังทำให้เกิดความปลอดภัยและสุขภาวะ มีตัวอย่างมากมาย เช่น

• ถ้าเราเดินทางคนเดียว จะมีความวิตกกังวลว่า จะพลาดเที่ยวรถ เที่ยวเรือ กลัวของหาย จะเข้าห้องน้ำไม่มีใครช่วยดูของให้ ต้องลากของเข้าห้องน้ำไปด้วย แต่ถ้าเดินทางเป็นกลุ่ม ๖ - ๗ คน จะสบายอกสบายใจ คลายเครียด ช่วยกันดูแลซึ่งกันและกัน การเป็นกลุ่มทำให้ปลอดภัย
• ที่ชายทะเลจังหวัดตรัง ชาวประมงชายฝั่งที่ยากจนเมื่อป่าชายเลนถูกทำลายเพราะมีการให้สัมปทานคนตัดต้นไม้ไปเผาถ่านขาย ซ้ำเรือประมงขนาดใหญ่ใช้อวนลากคราดเอาหญ้าทะเลไปด้วย กุ้ง หอย ปู ปลา ไม่มีที่อาศัย ชาวประมงก็ยิ่งยากจนลงไป จะไปร้องเรียนทางการก็ไม่ฟัง ต่อมาชาวบ้านเกิดรวมตัวกัน ด้วยการสนับสนุนของสมาคมหยาดฝน ที่มีคุณพิสิษฐ์ ชาญเสนาะ เป็นผู้นำ สามารถรักษาทรัพยากรชายฝั่งไว้ได้ กุ้ง หอย ปู ปลา มีที่อาศัย ชาวบ้านก็มีชีวิตที่ดีขึ้น การผนึกกำลังของชาวประมงทำให้ชีวิตปลอดภัยและมีสุขภาวะ
• ที่ดอยสามหมื่นจังหวัดเชียงใหม่ คนลักลอบตัดต้นไม้ ซึ่งมีเครื่องมือ มีปืน เจ้าหน้าที่ป่าไม้ต่อสู้ป้องกันไม่ได้ ต้องถูกฆ่าหรือฆ่าตัวตาย แต่ที่นั่น เมื่อผู้ลักลอบตัดต้นไม้ขึ้นไปจะลักลอบตัดต้นไม้ ไปเจอชาวบ้านรวมตัวกันอยู่ ๑,๐๐๐ คน ก็ไม่สามารถกระทำได้ การผนึกกำลังหยุดยั้งความชั่วร้ายได้
• เมื่อก่อน โจรขโมยควายชุกชุมมาก โดยโจร ๒ - ๓ คน มีปืนกระบอกหนึ่งก็สามารถทำให้ชาวบ้านเดือดร้อนได้มาก แต่เมื่อคนทั้งหมู่บ้านรวมตัวกัน จัดระบบความปลอดภัยของหมู่บ้าน โจรขโมยควายก็ทำร้ายชาวบ้านไม่ได้ การผนึกกำลังกันทางสังคมทำให้เกิดความปลอดภัยและอยู่เป็นสุข
• ประดุจฝูงวัว ๑๐๐ ตัว มีเสือตัวหนึ่งคอยรังควาญจับวัวกิน เสือตัวเดียวเป็นปัญหาแก่วัวทั้งฝูง ถ้าวัวรู้จักรวมตัวกันขวิดเสือไปตัวละทีสองที เสือก็จะทำร้ายวัวไม่ได้ แต่วัวรวมตัวไม่เป็นเสือจึงเป็นปัญหาของวัวเรื่อยไป

คนไม่ใช่วัว สามารถรวมตัวกันได้ การผนึกกำลังเพื่อความปลอดภัยและสุขภาวะ จึงเป็นระเบียบวาระของมนุษยชาติ เพราะในโลกนี้มีเสือหลายตัว เสือปั่นทางการเงินก็มี เสือปั่นพลังงานก็มี เสือปั่นให้เกิดสงครามก็มี การอยู่อย่างโดดเดี่ยวตัวใครตัวมัน ไม่สามารถพ้นภัยจากสภาวะของโลกในขณะนี้

การผนึกกำลังของมนุษย์ทุกหนทุกแห่ง จึงจำเป็นต่อการอยู่รอดปลอดภัยของชีวิต

๔. Nuclear Fusion  Social Fusion

ก่อกำเนิดพลังงานมหาศาล

ดวงอาทิตย์แผ่พลังงานมหาศาลไปทั่วสุริยจักรวาล จากการควบรวมนิวเคลียสของไฮโดรเจน นิวเคลียสของไฮโดรเจน ๒ ตัว ควบรวมเป็นฮีเลียม แล้วปล่อยพลังงานนิวเคลียร์ออกมา การควบรวมทางสังคมก็เช่นเดียวกัน จะปล่อยพลังมหาศาลออกมา ดังที่มีคำพูดว่า 1 + 1 ไม่ใช่เท่ากับ 2 แต่มากกว่านั้นหลายเท่า

การผนึกกำลังคน ทำให้สิ่งที่เป็นไปไม่ได้เป็นไปได้ เช่น สามารถเคลื่อนเสาหินใหญ่ ๆ

ความปลอดภัยและสุขภาวะของมนุษยชาติเป็นเรื่องใหญ่

พลังเดี่ยว ๆ ทำไม่ได้ แต่พลังร่วมทำได้

ปัจจุบันมีปัญหายาก ๆ เพราะภัยคุกคามต่อมนุษย์ ทั้งที่มองเห็นและมองไม่เห็น มากเกินกำลังเดี่ยว ๆ แต่ต้องการพลังร่วมและปัญญาร่วม (Collective wisdom) คือ การผนึกกำลังหรือ Synergy

เนื่องจากภัยคุกคามมีอยู่ในทุกสถาน

การผนึกกำลังจึงจำเป็นในทุกสถาน ตั้งแต่ในบ้าน ในวัด ในโรงเรียน ในชุมชน ในองค์กร ในสถานพยาบาล ฯลฯ

ในโรงเรียน แทนที่จะเรียนแบบตัวใครตัวมัน นักเรียนควรรวมตัวกันเป็นกลุ่ม ๆ กลุ่มละประมาณ ๑๐ คน ชีวิตจะปลอดภัยและเป็นสุข ชีวิตนักเรียนทุกวันนี้เครียด และไม่ปลอดภัย ถูกเพื่อนคุกคาม (Bully) อย่างที่พ่อแม่และครูก็ช่วยไม่ได้ คนที่มีปัญหาซึมเศร้าก็ไม่มีใครรู้จนต้องฆ่าตัวตาย 
ยังเสียชีวิตเพราะอุบัติเหตุจราจรก็มาก ถ้านักเรียนผนึกกำลังเป็นกลุ่มละ ๑๐ สนิทสนมดูแลซึ่งกันและกัน รวมตัวร่วมคิดร่วมทำกันก็จะปลอดภัยและมีความสุขประดุบรรลุนิพพาน ดังคำของ Scott Peck

การผนึกกำลังทุกแห่งหน หรือ อปริหานิยธรรม จึงเป็นไปเพื่อความเจริญถ่ายเดียว
 

๕. โควิด - 19 ขยายคำจำกัดความของ “สถานพยาบาล”

การระบาดใหญ่ของโควิด - 19 แสดงให้ทุกคนเห็นว่า ทุกแห่งกลายเป็นสถานพยาบาลไม่ว่าจะเป็นบ้าน ศาลาวัด โรงเรียน โรงแรม หรือสถานที่ใด ๆ ไม่จำกัดอยู่เฉพาะในโรงพยาบาล สถานพยาบาล อยู่ที่ไหน HA อยู่ที่นั่น HA จึงขยายเต็มแผ่นดิน กลายเป็นเรื่องคุณภาพประเทศไทย หรือคุณภาพของทั้งหมด (Holistic)

พันธกิจ (Mission) ของชาว HA จึงคล้าย Missionary ที่อุทิศตัวนำสิ่งสูงสุดไปสู่ทุกแดนดิน 
ทำให้ HA เกิดจินตนาการใหม่ ซึ่งเป็นจินตนาการใหญ่

๖. จินตนาการใหญ่ชาว HA

จินตนาการนำมาก่อนความจริงตาม

เรื่องใหญ่ ๆ ที่เกิดขึ้นบนโลก ล้วนมีจินตนาการนำไปก่อน ไม่ใช่ความรู้ ความรู้มีข้อจำกัด 
แต่จินตนาการไม่มีข้อจำกัด

ไอน์สไตน์ กล่าวว่า “จินตนาการสำคัญกว่าความรู้”

ถ้าเมื่อ ๕๐๐ ปีก่อน ใครจะพูดว่าในอนาคตมนุษย์จะได้ยินไกล (โทรศัพท์) เห็นไกล (โทรทัศน์) ด้วยความรู้ขนาดนั้น จะบอกว่าเป็นไปไม่ได้ แต่จินตนาการเป็นไปได้

เจ้าชายสิทธัตถะมีจินตนาการว่า “มนุษย์พ้นทุกข์ได้” แต่ไม่ทรงมีความรู้ ดังนั้นไปลองผิดลองถูกอยู่ตั้ง ๖ ปี

เพราะฉะนั้นชาว HA ก็มีสิทธิที่จะจินตนาการได้ เป็นจินตนาการใหญ่ของชาว HA คือความปลอดภัย และสุขภาวะของคนทั้งแผ่นดิน เกิดขึ้นได้จากการผนึกกำลังของคนทุกพื้นที่

กองทัพชาว HA เป็นกองทัพธรรม

เป็นพลังของการเปลี่ยนแปลงอันยิ่งใหญ่ (Transformative Force) เพื่อเปลี่ยนความแตกสลายทางสังคมให้เป็นการผนึกกำลังของสังคม

Transformative Force

      กองทัพชาว HA กองทัพธรรม

ชาวHA จะผนึกกำลังกันและกระตุ้นการผนึกกำลังกันทุกแห่งหน

๗. สำนึกในศักดิ์ศรีและศักยภาพของความเป็นมนุษย์

มนุษย์ทุกคนมีศักยภาพสูงมาก แต่ถูกมายาคติต่าง ๆ ทำให้รู้สึกด้อยศักดิ์ศรีและด้านศักยภาพ เสมือนถูกจองจำอยู่ในคุกที่มองไม่เห็น (The invisible prison) ทำให้แผ่นดินไม่มีพลังสร้างสรรค์

ชาวพุทธมีคำอยู่คำหนึ่ง คือ “หงายของที่คว่ำ” (อุตตานีกะโรติ) 

“คว่ำ” คือ มันครอบทุกสิ่งทุกอย่างไว้ ไม่รู้ความจริง ไม่มีศักยภาพ 

“หงาย” คือ การปลดปล่อยมนุษย์เป็นอิสระ เห็นท้องฟ้าได้พร้อมกันทุกคน รู้ความจริง มีศักยภาพ

ทุกคนต้องออกจากคุกที่มองไม่เห็น ด้วยการตระหนักรู้ หรือ ตื่นรู้ (Awakening) ว่าเรามีศักดิ์ศรีและศักยภาพแห่งความเป็นมนุษย์ สามารถทำอะไรดี ๆ ได้

สำนึกในศักดิ์ศรีและศักยภาพในความเป็นมนุษย์ของตนเอง จะทำให้เกิดความสุขอย่างล้ำลึกในตัวทันที

นั่นคือจิตวิญญาณของชาว HA (HA Spirituality)

เรามีหัวใจเพื่อเพื่อนมนุษย์ เราจะช่วยให้เพื่อนมนุษย์สำนึกในศักดิ์ศรีและศักยภาพในความเป็นมนุษย์ของตน ๆ และรวมตัวร่วมคิดร่วมทำผนึกกำลังกันทุกแห่งหน เพื่อสิ่งสูงสุดคือความปลอดภัยและสุขภาวะของคนทั้งแผ่นดิน

๘. มรรค ๘ ระบบบริการปฐมภูมิ  ความปลอดภัยและสุขภาวะทั้งแผ่นดิน

ระบบบริการสุขภาพที่ดีมีลักษณะ EQE

E = Equity = ทั่วถึงเป็นธรรม

Q = Quality = มีคุณภาพ

E = Efficiency = ประสิทธิภาพ หรือความคุ้มค่า

         ระบบบริการทุติยภูมิ และตติยภูมิเน้นที่ความเป็นเลิศทางเทคนิคในการดูแลผู้ป่วยเป็นราย ๆ ไม่มีทางให้บริการอย่างทั่วถึงเป็นธรรม คุณภาพดีโดยรอบด้าน ไม่ใช่เฉพาะเทคนิคและให้ผลคุ้มค่า

         ระบบบริการปฐมภูมิ ประกอบด้วย ๘ หน่วย หรือมรรค ๘ คือ

1. ประชาชนและครอบครัวดูแลตนเอง โดยได้รับการสนับสนุนด้วยข้อมูลความรู้อย่างดีที่สุด อาจสร้าง AI เป็นที่ปรึกษาของครอบครัว
2. ควรมีพยาบาลชุมชน มีบุคลากร ๓ คน คือ พยาบาล ๑ ผู้ช่วย ๒
3. อาสาสมัครชุมชน เช่น อสม. หรืออื่น ๆ ที่ได้รับการฝึกอย่างดี
4. ร้านขายยาใกล้บ้าน สนับสนุนด้วยข้อมูลความรู้และการอบรม
5. ควรมีศูนย์การแพทย์แผนไทย ๑ แห่งต่อตำบล
6. คลินิกเอกชนในชุมชน (ถ้ามี)
7. รพ.สต. ๑ แห่งต่อตำบล
8. โรงพยาบาลชุมชน ๑ แห่งต่อ ๑ อำเภอ

โรงพยาบาลชุมชน คือ จุดยุทธศาสตร์[1]

จะเห็นได้ว่า ถ้าทั้ง ๘ หน่วยบริการในระบบบริการปฐมภูมิมีคุณภาพดีและเชื่อมโยงกัน คนทั้งแผ่นดินจะปลอดภัยและมีสุขภาวะ จึงเป็นโอกาสของกระบวนการ HA ที่จะก้าวไปสู่การพัฒนาคุณภาพของมรรค ๘ ของระบบบริการปฐมภูมิ นี้คือสิ่งสูงสุดที่กองทัพธรรม HA จะผนึกกำลัง และส่งเสริมการผนึกกำลังกันทั้งแผ่นดิน

๙. “สุขภาพคือทั้งหมด” (Health is the whole)

สุขภาพไม่ใช่เรื่องของมดหมอหยูกยาและโรงพยาบาลเท่านั้น แต่บูรณาการอยู่ในการพัฒนามนุษย์และสังคมทั้งหมด จึงมีคำกล่าวว่า “สุขภาพคือทั้งหมด” (Health is the whole)

ฉะนั้น การพัฒนาคุณภาพของระบบสุขภาพ จะส่งผลต่อการพัฒนาทั้งหมดด้วย อย่างน้อยใน ๘ มิติ อย่างเชื่อมรวมกัน คือ

เศรษฐกิจ - จิตใจ - สังคม - สิ่งแวดล้อม - วัฒนธรรม - สุขภาพ - การศึกษา - ประชาธิปไตย

เพราะฉะนั้น การผนึกกำลังกันเพื่อความปลอดภัยและสุขภาวะ จึงนำไปสู่การพัฒนาประเทศทั้งหมดด้วย

Synergy for Safety and Well-being is Holistic Development

หรือ ความเป็นธรรม

นี้คือพันธกิจอันศักดิ์สิทธิ์ของชาว HA และของคนทั้งปวง

______________________________________________

[1] โรงพยาบาลชุมชนแกนสถาบันฐานแผ่นดินไทย สร้างประเทศไทยที่มีบูรณภาพ โดย ศาสตราจารย์เกียรติคุณนายแพทย์ประเวศ วะสี 

มูลนิธิสาธารณสุขแห่งชาติ