เป็นที่ทราบกันดีว่าชาวญี่ปุ่นได้รับการยกย่องว่าเป็นคนที่มีระเบียบวินัยเป็นเยี่ยม ความเด็ดเดี่ยวแบบซามูไรและนักบินคามิกาเซะ (ชื่อทางการคือ "กองกำลังจู่โจมพิเศษ) เป็นคำเล่าลือที่เหลือเชื่อของความมีระเบียบวินัยของชาวญี่ปุ่น
เล่ากันว่าชาวซามูไรที่ทำอะไรผิดพลาดต้องลงโทษตนเองด้วยการคว้านท้อง ซึ่งแค่คิดผมก็นึกไม่ออกใช่ไหมครับว่าคนเราจะมีวินัยและกล้าทำอะไรขนาดนั้น
มีวินัยและกล้าหาญที่เหลือเชื่อไม่แพ้กันก็คือนักบินคามิกาเซะ คือนักบินที่พร้อมจะพุ่งชนศัตรูแบบยอมตายไปพร้อมเครื่องบินและศรัตรูครับ
นี่คือเรื่องเล่าส่วนหนึ่งของการมีวินัย กล้าหาญ และเด็ดเดี่ยวของชาวญี่ปุ่น ในฐานะนักการศึกษาผมก็สนใจว่าแล้วชาวญี่ปุ่นสอนและสร้างการมีวินัยให้กับเยาวชนและคนในชาติเขาอย่างไร
ขณะที่ผมเรียนปริญญาเอกที่จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยนั้นผมมีโอกาสได้ไปศึกษาดูงานเกี่ยวกับการจัดการศึกษาของประเทศญี่ปุ่น ที่เมืองฟูกูโอกะ และหนึ่งในกิจกรรมการดูงานคือไปเยี่ยมชมโรงเรียนอนุบาลครับ ซึ่งคณะของพวกเราเดินทางไปโรงเรียนแต่เช้าจะได้เห็นว่ากิจกรรมเร่ิมต้นของชีวิตในโรงเรียนเป็นอย่างไร
ครูอนุบาลทุกชั้นเริ่มต้นการเรียนการสอนแต่ละวันโดยการเล่นเปียโนให้เด็นทำกิจกรรมเข้าจังหวะ ก่อนเริ่มต้นกิจกรรมประจำวันอื่น ๆ นัยว่าเป็นการเตรียมความพร้อมและความเป็นระเบียบวินัยให้กับเด็กนักเรียนครับ
แต่ภาพที่ผมเห็นไม่เห็นว่าจะเป็นระเบียบวินัยตรงไหนเลย คือ ขณะที่ครูเล่นเปียโนให้เด็ก ๆ ทำกิจกรรมอยู่นั้นก็มีทั้งเด็กที่เข้าร่วมกิจกรรม เด็กที่นอนเล่นเฉยๆ และเด็กที่จะพยามชวนเพื่อนเข้าร่วมกิจกรรม หรือไม่ก็ลากเพื่อนให้ลุกขึ้นเพื่อเข้าร่วมกิจกรรม ส่วนครูก็เล่นเปียโนไปเหมือนไม่มีอะไรเกิดขึ้น ไม่ได้เตือนเด็กที่ไม่เข้าร่วมกิจกรรม หรือลากเพื่อนไปตามพื้นเพื่อจะให้เพื่อนเข้าร่วมกิจกรรม
หลังจากกิจกรรมเตรียมความพร้อมและความเป็นระเบียบวินัยจบลง ครูก็เปิดโอกาสให้เราแลกเปลี่ยนเรียนรู้ ซึ่งผมก็ถามครูว่า “ทำไมครูไม่เตือนเด็ก หรือบอกเด็กทุกคนให้เข้าร่วมกิจกรรม” นัยว่าแล้วจะเป็นระเบียบตรงไหน
ครูตอบว่า “เด็กก็คือเด็กค่ะ เขามีอิสระที่จะทำสิ่งที่เขาชอบ”
ผมถามถามรุกต่อว่า “แล้วทำอย่างไรเด็กจึงจะเข้าร่วมกิจกรรม และระเบียบวินัยจะเกิดขึ้นตอนไหนครับ”
ครูตอบว่า “อ้อค่ะ เมื่อเขาชอบและพร้อมเขาก็จะเข้าร่วมกิจกรรมเองคะ่ ถ้าสิ่งที่เราทำเป็นสิ่งที่ดีสำหรับเขา สักวันหนึ่งเขาก็จะทำด้วยตัวเอง”
เหตุการณ์วันนั้นผมได้บทเรียนที่สำคัญคือ “เด็กก็คือเด็ก ครูมีหน้าที่ทำในสิ่งที่คิดว่าเด็กจะเห็นประโยชน์และเรียนรู้จากความต้องการของเขา ซึ่งจะเกิดขึ้นต่อเนื่องและยั่งยืน” และนั่นคือวินัยที่แท้จริง
หันกลับมาดูการจัดการศึกษาบ้านเรา “เราบังคับให้นักเรียนเป็นแบบที่ผู้ใหญ่อยากให้เป็น เรามีกติกา มีข้อบังครับมากมากให้นักเรียนปฏิบัติตามและอยู่ในระเบียบวินัย" แต่ไม่ค่อยได้ผลเท่าที่ควร ครับ
ถึงเวลาที่ควรทบทวนกันใหม่ไหมครับ
สมาน อัศวภูมิ
6 กรกณาคม 2656
