พระไตรปิฎกอ่านง่าย เล่มที่ ๑๒ (พระสูตร เล่มที่ ๔) เรื่องที่ ๒๓ วัมมิกสูตร เรื่องปริศนาธรรมจากจอมปลวก

๒๓. วัมมิกสูตร  ว่าด้วยจอมปลวกปริศนา  

สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคประทับอยู่ ณ พระเชตวัน อารามของอนาถบิณฑิกเศรษฐี เขตกรุงสาวัตถี สมัยนั้น ท่านพระกุมารกัสสปะพักอยู่ที่ป่าอันธวันครั้งนั้น เมื่อราตรีผ่านไป เทวดาองค์หนึ่งมีวรรณะงดงามยิ่งนักได้เปล่งรัศมีให้สว่างทั่วป่าอันธวัน เข้าไปหาท่านพระกุมารกัสสปะถึงที่อยู่ แล้วได้ยืนอยู่ ณ ที่สมควร ได้กล่าวกับท่านพระกุมารกัสสปะว่า

“พระคุณเจ้า จอมปลวกนี้ย่อมพ่นควันในเวลากลางคืน ย่อมลุกโพลงในเวลากลางวัน พราหมณ์ผู้เป็นอาจารย์จึงขอให้สุเมธผู้เป็นศิษย์ไปขุดดู สุเมธใช้ศัตราขุดครั้งแรกเจอลิ่มสลัก อาจารย์ก็ให้ยกออกมาแล้วให้ขุดต่อแล้วเจออึ่ง อาจารย์ก็ให้นำอึ่งออกมาแล้วให้ขุดต่อ แล้วเจอทางสองแพร่ง อาจารย์ให้ถากทางสองแพร่งออกเสีย แล้วให้ขุดต่อ แล้วเจอหม้อกรองน้ำ อาจารย์ให้ยกหม้อกรองน้ำออกแล้วให้ขุดต่อ  แล้วเจอเต่า อาจารย์ให้นำเต่าออกมาแล้วให้ขุดต่อ แล้วเจอเขียงหั่นเนื้อ อาจารย์ให้ขุดต่อแล้วเจอเนื้อ อาจารย์ให้หยิบชิ้นเนื้อออกมาแล้วให้ขุดต่อ คราวนี้เจอนาค อาจารย์บอกอย่างนี้ว่า ‘นาคจงดำรงอยู่เถิด เธออย่าเบียดเบียนนาคเลย จงทำความนอบน้อมนาค’

เทวดากล่าวว่า ขอพระคุณเจ้า เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาค แล้วทูลถามปัญหาทั้ง ๑๕ ข้อนี้ ทรงจำคำเฉลยปัญหาเหล่านั้นตามที่พระผู้มีพระภาคตรัสตอบเถิด ในโลกพร้อมทั้งเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมู่สัตว์พร้อมทั้งสมณพราหมณ์ เทวดาและมนุษย์ ยกเว้นพระตถาคตหรือสาวกของพระตถาคต หรือบุคคลผู้ฟังจากข้าพเจ้าแล้ว ข้าพเจ้ายังไม่เห็นบุคคลผู้จะทำจิตของข้าพเจ้าให้ยินดีด้วยการตอบปัญหาเหล่านี้ได้”

เทวดานั้นได้กล่าวคำนี้แล้วก็อันตรธานไปจากที่นั้น

พระกุมารกัสสปะทูลถามปริศนาธรรม

ครั้นคืนนั้นผ่านไป ท่านพระกุมารกัสสปะก็เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคถึงที่ประทับ ถวายอภิวาทแล้วนั่ง ณ ที่สมควร ได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคว่า  “ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เมื่อคืนนี้ เมื่อราตรีผ่านไป เทวดาองค์หนึ่งมีวรรณะงดงามยิ่งนัก เปล่งรัศมีให้สว่างทั่วป่าอันธวัน เข้ามาหาข้าพระองค์ถึงที่อยู่ ยืน ณที่สมควรแล้วได้กล่าวกับข้าพระองค์ว่า

 ‘พระคุณเจ้า จอมปลวกนี้พ่นควันในเวลากลางคืน ลุกโพลงในเวลากลางวัน พราหมณ์ผู้เป็นอาจารยฺได้ขอให้สุเมธผู้เป็นลูกศิษย์นำศัสตราไปขุดดูแล้วก็พบสิ่งต่าง ๆ ดังได้กล่าวข้างต้น  เทวดาตนนั้นขอให้ข้าพเจ้ามาถามพระผู้มีพระภาค

ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ

                  ๑. อะไรหนอ ชื่อว่าจอมปลวก

                   ๒. อย่างไร ชื่อว่าการพ่นควันในเวลากลางคืน

                  ๓. อย่างไร ชื่อว่าการลุกโพลงในเวลากลางวัน

                  ๔. ใคร ชื่อว่าพราหมณ์

                  ๕. ใคร ชื่อว่าสุเมธ

                  ๖. อะไร ชื่อว่าศัสตรา

                  ๗. อย่างไร ชื่อว่าการขุด

                  ๘. อะไร ชื่อว่าลิ่มสลัก

                  ๙. อะไร ชื่อว่าอึ่ง

                  ๑๐. อะไร ชื่อว่าทางสองแพร่ง

                  ๑๑. อะไร ชื่อว่าหม้อกรองน้ำด่าง

                  ๑๒. อะไร ชื่อว่าเต่า

                  ๑๓. อะไร ชื่อว่าเขียงหั่นเนื้อ

                  ๑๔. อะไร ชื่อว่าชิ้นเนื้อ

                  ๑๕. อะไร ชื่อว่านาค”

พระผู้มีพระภาคทรงเฉลยปริศนาธรรม

พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า

๑. คำว่า จอมปลวก เป็นชื่อของร่างกายนี้ ซึ่งประกอบด้วยมหาภูตรูปทั้ง ๔ มีมารดาบิดาเป็นแดนเกิด เติบโตด้วยข้าวสุกและขนมกุมมาส ไม่เที่ยง ต้องบริหาร ต้องนวดฟั้น จะต้องแตกสลาย และกระจัดกระจายไปเป็นธรรมดา

๒. คำว่า อย่างไร ชื่อว่าการพ่นควันในเวลากลางคืน ได้แก่การที่บุคคลทำการงานในเวลากลางวัน แล้วตรึกตรองถึงในเวลากลางคืน

๓. คำว่า อย่างไร ชื่อว่าการลุกโพลงในเวลากลางวัน นั้น ได้แก่การที่บุคคลตรึกตรองถึงบ่อยๆ ในเวลากลางคืน แล้วประกอบการงานในเวลากลางวัน ด้วยกายและวาจา

๔. คำว่า พราหมณ์ นั้น เป็นชื่อของตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า

๕. คำว่า สุเมธ  เป็นชื่อของภิกษุผู้เป็นเสขะ

๖. คำว่า ศัสตรา เป็นชื่อแห่งปัญญาอันประเสริฐ

๗. คำว่า จงขุด เป็นชื่อของการปรารภความเพียร

๘. คำว่า ลิ่มสลัก  เป็นชื่อแห่งอวิชชา คำนั้นมีอธิบายว่า ‘สุเมธเธอจงใช้ศัสตรายกลิ่มสลักขึ้น คือ จงละอวิชชา จงขุดขึ้นมา’

๙. คำว่า อึ่ง  เป็นชื่อของความคับแค้นใจเนื่องมาจากความโกรธคำนั้น มีอธิบายว่า ‘สุเมธ เธอจงใช้ศัสตรานำอึ่งขึ้นมา คือ จงละความคับแค้นใจเนื่องมาจากความโกรธ จงขุดขึ้นมา’

๑๐. คำว่า ทางสองแพร่ง เป็นชื่อแห่งวิจิกิจฉา คำนั้นมีอธิบายว่า ‘สุเมธ เธอจงใช้ศัสตราถากทางสองแพร่ง คือ จงละวิจิกิจฉา จงขุดขึ้นมา’

๑๑. คำว่า หม้อกรองน้ำด่าง นั้น เป็นชื่อแห่งนิวรณ์ ๕ ประการ คือ

                  กามฉันทนิวรณ์ คือสิ่งที่กั้นจิตคือความพอใจในกาม

                  พยาบาทนิวรณ์ คือสิ่งที่กั้นจิตคือความขัดเคืองใจ

                  ถีนมิทธนิวรณ์ คือสิ่งที่กั้นจิตคือความหดหู่และเซื่องซึม

                  อุทธัจจกุกกุจจนิวรณ์ คือสิ่งที่กั้นจิตคือความฟุ้งซ่านและร้อนใจ

                  วิจิกิจฉานิวรณ์ คือสิ่งที่กั้นจิตคือความลังเลสงสัย

                 คำนั้นมีอธิบายว่า ‘สุเมธ เธอจงใช้ศัสตรายกหม้อกรองน้ำด่างขึ้นมา คือจงละนิวรณ์ ๕ ประการ จงขุดขึ้นมา’

๑๒. คำว่า เต่า นั้น เป็นชื่อแห่งอุปาทานขันธ์ ๕ ประการ คือ

                  รูปูปาทานขันธ์ อุปาทานขันธ์คือรูป

                  เวทนูปาทานขันธ์ อุปาทานขันธ์คือเวทนา

                  สัญญูปาทานขันธ์ อุปาทานขันธ์คือสัญญา

                  สังขารูปาทานขันธ์ อุปาทานขันธ์คือสังขาร

                  วิญญาณูปาทานขันธ์ อุปาทานขันธ์คือวิญญาณ

                 คำนั้นมีอธิบายว่า ‘สุเมธ เธอจงใช้ศัสตรานำเต่าขึ้นมา คือ จงละอุปาทานขันธ์ ๕ ประการ จงขุดขึ้นมา’

๑๓. คำว่า เขียงหั่นเนื้อ นั้น เป็นชื่อแห่งกามคุณ ๕ ประการ คือ

                 รูปที่จะพึงรู้แจ้งทางตา ที่น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ ชวนให้รักชักให้ใคร่ พาใจให้กำหนัด

                  เสียงที่จะพึงรู้แจ้งทางหู ฯลฯ

                  กลิ่นที่จะพึงรู้แจ้งทางจมูก ฯลฯ

                  รสที่จะพึงรู้แจ้งทางลิ้น ฯลฯ

                  โผฏฐัพพะที่จะพึงรู้แจ้งทางกาย  ฯลฯ

                 คำนั้นมีอธิบายว่า ‘สุเมธ เธอจงใช้ศัสตรายกเขียงหั่นเนื้อขึ้นมา คือจงละกามคุณ ๕ ประการ จงขุดขึ้นมา’

๑๔. คำว่า ชิ้นเนื้อ นั้น เป็นชื่อแห่งนันทิราคะความกำหนัดด้วยอำนาจความเพลิดเพลิน คำนั้นมีอธิบายว่า ‘สุเมธ เธอจงใช้ศัสตราหยิบชิ้นเนื้อขึ้นมา คือ จงละนันทิราคะ จงขุดขึ้นมา’

๑๕. คำว่า นาค นั้น เป็นชื่อของภิกษุผู้เป็นขีณาสพ คำนั้นมีอธิบายว่า ‘นาคจงดำรงอยู่เถิด เธออย่าเบียดเบียนนาคเลย เธอจงทำความนอบน้อมนาค”

พระผู้มีพระภาคได้ตรัสภาษิตนี้แล้ว ท่านพระกุมารกัสสปะมีใจยินดีชื่นชมพระภาษิตของพระผู้มีพระภาค ดังนี้

เรียบเรียงโดย ดร.ศักดิ์ ประสานดี

พระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๔  มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์

๓. วัมมิกสูตรว่าด้วยจอมปลวกปริศนา ข้อ ๒๔๙ - ๒๕๑