การโต้เถียงกันเรื่อง "เจตคติ" ระหว่างนักจิตวิทยาและนักสังคมวิทยา

เหตุแห่งแรงบันดาลใจให้เขียนบันทึกนี้

หลายวันแล้วที่ผมแบ่งเวลามาศึกษาเพื่อหาทางวัดคุณธรรมจริยธรรม ... ยังไม่มีทีท่าว่าใจจะเข้าใจและยอมรับได้กับวิธีที่มีให้อ่านในงานการวัดเจตคติที่ทำกันอย่างกว้างขวาง ...ยากมาก 

สิ่งที่ผมพบ (ขออภัยที่เป็นเชิงลบหน่อย ๆ)

• การวัดคุณธรรมจริยธรรมที่นักวิชาการไทยใช้ คือ วิธีที่ฝรั่งใช้ในการวัด "เจตคติ"
• การทบทวนวรรณกรรมต่าง ๆ ที่พบจากการสืบค้น นักวิชาการไทยเราเรียนรู้ เจตคติ จากคำว่า attitude 
• วิธีการทวนวรรณกรรมทางการศึกษา ที่เริ่ม ด้วยการลิสท์ว่า ใครนิยามเจตคติอย่างไร ๆ  และจบสุดท้าย ด้วยการสังเคราห์คิดของผู้เขียนหนังสือหรืองาน (ส่วนใหญ่เป็นผู้เขียนปริญญานิพนธ์) และการอ้างอิงด้วยการ "อ้างถึงใน...."  ทำให้ยากจะสืบไปถึงต้นฉบับของการนิยามนั้น... 

สิ่งที่ได้เรียนรู้ใหม่และทำให้มีแรงบันดาลใจจะเขียนบันทึกเก็บไว้ในวันนี้คือ ประเด็นเห็นต่างระหว่าง นักจิตวิทยา (Psychologist) กับ สังคมวิทยา (Sociologist) จากบทความนี้

ข้อถกเถียงระหว่างนักจิตวิทยาและนักสังคมวิทยา ว่าด้วย "เจตคติ"

• นักจิตวิทยา บอกว่า เจตคติ จะเป็นตัวกำหนดพฤติกรรมต่าง ๆ ที่แสดงออกมา ถ้าต้องการจะเปลี่ยนพฤติกรรมของคน ต้องเปลี่ยนที่เจตคติ เช่น ถ้าต้องการเปลี่ยนความรู้สึกอิจฉาหรือแบ่งแยกกับใคร ต้องเปลี่ยนที่เจตคติต่อคนคนนั้น 
• ส่วนนักสังคมวิทยา บอกว่า พฤติกรรมที่แสดงออกมานั้นเกิดจากความตั้งใจหรือจงใจ แต่เจตคตินั้น เป็นสภาวะภายในใจที่เกิดขึ้นหรืออารมณ์เมือได้รับรู้ข้อเท็จจริงหรือรู้สึกต่อสิ่งหนึ่ง 
• นักสังคมวิทยา มองว่า คนสามารถลดความอิจฉาและการต่อต้านจากการเปลี่ยนพฤติกรรมของตนเอง 
• คำถามคือ 
  • เราจำเป็นต้องเปลี่ยนเจตคติ เพื่อเปลี่ยนพฤติกรรมหรือไม่ 
  • หรือเราสามารถเปลี่ยนพฤิกรรมได้เลย โดยไม่ต้องเปลี่ยนเจตคติ
  • หรือจะต้องเปลี่ยนท้ังสองอย่างนี้พร้อม ๆ กัน 

• มีผลงานทางวิชาการจากทั้งสองฝั่งกว่า ๑๕,๐๐๐ ผลงาน ตลอดระยะเวลา กว่า ๘๐ ปี แต่ผู้เขียนบทความทบวนวรรณกรรมนี้ บอกว่า พัฒนาไปได้น้อยมาก 

ผลสรุปของการโต้เถียง

• ถึงขณะนี้ที่บทความนี้ตีพิมพ์ (1998) พบว่า 
  • ไม่มีความสัมพันธ์ที่แน่นอนระหว่าง พฤติกรรม กับ เจตคติ 
  • การรู้เจตคติ มีประโยชน์ต่อการทำนายพฤติกรรม เฉพาะในกรณีต่อสิ่งที่ไม่เกี่ยวข้องกับบุคคลและเป็นสิ่งที่สังคมยอมรับ 
  • ไม่จำเป็นต้องเปลี่ยนเจตคติเพื่อที่จะเปลี่ยนพฤติกรรม

• ปัญหาสำคัญของการศึกษาเรื่องนี้คือ ทุก ๆ ครั้ง คือ พฤติกรรมของนักวิจัยหรือการวิจัยจะถูกแฝงไว้ด้วยเจตคติของนักวิจัยด้วยเสมอ 

ข้อสังเกต (ผมตีความ)

• การศึกษาและการวัดเจตคติ เป็นการวัดจากการ"เร้า" แล้วดูผลตอบสนอง ด้วยวิธีการต่าง ๆ  เช่น คำถาม สถานการณ์ ฯลฯ หรือสังเกตจากพฤติกรรมที่แสดงออก ....นั่นคือ การสร้างสิ่งเร้าจากภายนอกไปวัดภายใน
• เป็นการวัดทางอ้อม ไม่ใช่วัดทางตรง ไม่ได้วัดด้วยประสบการณ์ตรง   
• เข้าใจว่าการวัดสิ่งนามธรรมนี้มีข้อจำกัด....พระพุทธเจ้าจึงทรงสอนว่า 
  • สันทิฏิโก  ... ผู้ปฏิบัติรู้เห็นเอง
  • ปัจจัตตัง ... เห็นได้เฉพาะตน 

ศึกษามาถึงตรงนี้ ผมตัดใจว่า จะวางเรื่องการศึกษาวิธีวัดแบบฝรั่งไว้ก่อน ก้าวไปนำเอาแนวคิดที่เสนอไว้เรื่อง "เจตสิก" มาพัฒนาเป็นเครื่องมือวัดของเราเองไปเลย 

[แก้ว..อุบล จ๋วงพานิช]

ตามประสบการณ์ในการทำงาน คนมีเจตคติดี มักจะมีพฤติกรรมดีค่ะ