๓๐๔.วิเคราะห์ตำนาน-ความเป็นมาชื่อบ้าน-นามเมืองริมกว๊านพะเยา
ในประเด็นดังกล่าวนี้พระเดชพระคุณพระอุบาลีคุณูปมาจารย์ ปราชญ์ด้านประวัติศาสตร์เมืองพะเยา ได้ให้ข้อคิดไว้ในหนังสือความเป็นมาในอดีตของเมืองพะเยา และประวัติพระยายุทธิศเสถียร เมืองสองแควว่าพญาทั้ง ๓ ได้ประทับนั่งเอาพระปฤษฎางค์ (หลัง) พิงกัน เพื่อดื่มเลือดสาบานกันริมแม่น้ำสายตาหรือแม่น้ำอิง ณ บริเวณวัดร่องขุย
เมื่อเสร็จพิธีปฏิญาณแล้ว ชาวบ้านชาวเมืองดีใจที่ไม่ต้องเกิดศึกสงครามกันระหว่างอาณาจักรภูกามยาวและสุโขทัย ก็แห่พญาทั้งสาม ขึ้นจากน้ำ ท่าน้ำนั้นจึงเรียกว่า ท่าแห่ พญาร่วงและพญาเม็งรายก็แยกย้ายกันกลับเมืองโดยสวัสดี
ตำนานเป็นเรื่องเล่าสืบต่อกันมา มีทั้งข้อเท็จจริงและเรื่องเล่าผสมกันเพื่อให้ความกระจ่างแจ้ง และมีความมันในการเล่ามากยิ่งขึ้น ขอยกประเด็นมาวิเคราะห์ ซึ่งทำให้เราได้ข้อคิดว่าการเล่าเพื่อผูกกันเป็นเรื่องเป็นราว เพื่อให้ชื่อบ้านนามเมืองต่าง ๆ คล้องจองกัน นับว่าเป็นการหาข้อสรุปของนักเล่าเรื่องในอดีตเพื่อตอบโจทย์ ที่เป็นปัญหาสงสัยของคนในสมัยโบราณ
หรืออีกประเด็นหนึ่ง เป็นข้อมูลเล่าขานมาจากฝ่ายเชียงใหม่แต่งขึ้นเพื่อเสริมบารมีพญาเม็งรายที่สามารถแผ่อิทธิพลจนอาณาจักรสุโขทัยและพะเยายอมเชื่อฟังปฏิบัติตามหรืออาจเป็นเกร็ดประวัติศาสตร์ที่รุ่นหลาน ๆ ที่มีชื่อพ้องกับปู่เกิดเป็นชู้กันจริง ๆ หรือว่าเรื่องนั้นเป็นเรื่องที่เกิดขึ้นจริง ซึ่งขอให้ลองช่วยกันวินิจฉัยต่อไป ดังศาตราจารย์ธวัช ปุนโณทก ได้เขียนไว้ในนิทานพื้นบ้าน(ทั่วไป)ว่า
“.....ตอนที่กล่าวว่าพระยาร่วงเป็นชู้กับพระชายาของพระยางำเมืองน่าจะเป็นเรื่องเล่าแทรกเข้ามาเป็นนิทานอธิบายเหตุ เพราะว่าเน้นเรื่องการตั้งชื่อบ้านนามเมือง เช่น แม่ร่องช้าง หนองเอี้ยง บ้านตุ่น ห้วยแม่ตุ่นและแม่อิง นักเล่านิทานนำชื่อบุคคลในประวัติศาสตร์มาผูกเป็นเรื่องอธิบายชื่อบ้านนามเมือง และได้เล่าขานกันมาจนถึงสมัยบันทึกพงศาวดารเรื่องดังกล่าวจึงแทรกอยู่ด้วย....”[1]
และในเรื่องดังกล่าวนี้ สุจิตต์ วงษ์เทศ ได้ให้ข้อสังเกตไว้เหมือนกัน ว่า “....เหตุการณ์พระยาร่วงเป็นชู้กับนางเทวีพระยางำเมืองนี้ศาสตราจารย์ดร.ประเสริฐ ณ นคร เข้าใจว่าเขียนขึ้นเพื่อเสริมบารมีพญามังรายโดยถือว่าเป็นชู้เป็นโลกวิสัยแล้วอธิบายต่อไปอีกว่าความเป็นจริงแล้ว พระยาร่วงมิได้ทรงกระทำความผิดดังกล่าวเลยก็เป็นได้ เพราะถ้าจะอ่านเรื่องอย่างเดียวกันนี้จากพงศาวดารน่าจะได้ความว่าพญางำเมืองทรงหยอกพระนางฮั้วสิมว่าแกงใส่น้ำมากเกินไป พระนางฮั้วสิม ก็โกรธอย่างข้อความเดียวกับในตำนานเชียงใหม่ แต่พระนางฮั้วสิมไปได้เสียกับเจ้าเมืองปราดซึ่งเป็นโอรสกษัตริย์น่าน และต่อมาได้ครองเมืองนานชื่อพญาผานองซึ่งเป็นปู่ของพญาผากอง (ในจารึกหลักที่ ๔๕ ปู่หลานสบถกันเรียกพญาผานองว่าผากองและหลานก็ชื่อว่าผากองด้วยเช่นกัน (ซึ่ง) น่านและสุโขทัยสมัยนั้นนิยมนำชื่อปู่มาเป็นชื่อหลานเพื่อเป็นสิริมงคลเช่นพระเจ้าเลอไทย และพระเจ้าลิไทยมีหลานชื่อว่าพระเจ้าไสยลือไทย)
จึงทำให้เห็นว่าผู้เป็นชู้กับนางเทวีเป็นกษัตริย์น่านมิใช่พระยาร่วงอนึ่งน่าสังเกตว่าจารึกหลักที่ ๔๕ กล่าวถึงบรรพบุรุษของพระเจ้าไสยลือไทยของสุโขทัยมีชื่อพ่อขุนงำเมืองอยู่ในชั้นพ่อหรืออาด้วยตามธรรมเนียมที่นำชื่อบรรพบุรุษมาตั้งเป็นชื่อหลานเหลนนั้น ทำให้น่าเชื่อว่ากษัตริย์ราชวงศ์พระยาร่วงองค์ใดองค์หนึ่งน่าจะได้แต่งงานกับพระธิดาของพระยางำเมืองจึงได้นำเอาชื่อบรรพบุรุษพะเยามาตั้งเป็นชื่อหลานหรือเหลนในราชวงศ์พระยาร่วงดูจะสมเหตุสมผลมากกว่าเรื่องพระร่วงเป็นชู้กับนางเทวีของพระยางำเมือง....”[2]
ชื่อบ้านในแต่ละท้องถิ่นนั้น มีที่น่าสนใจอยู่มาก เพราะแต่ละแห่งก็ตั้งกันตามความเด่นของพื้นที่หรือภูมิศาสตร์ของท้องถิ่น สำหรับพะเยานั้นที่มีมาในเรื่องเล่าจนเป็นตำนานก็คือช่วงที่พญางำเมืองมีเรื่องกับพระร่วงจนมีผู้คนโยงเป็นนิทานพื้นบ้านเอาไว้ โดยจะสรุปได้ดังนี้
- น้ำแม่ร่องช้าง คือขบวนที่พระยาร่วงเสด็จมาสักการะแม่น้ำโขงทุกปี จนร่องน้ำลึกสามารถเป็นทางน้ำไหลผ่านได้ในปัจจุบันเป็นแม่น้ำสายหลักของเขตอำเภอดอกคำใต้ สามารถศึกษารายละเอียดได้จากตำนานช้างปู่ก่ำงาเขียวและน้ำแม่ร่องช้าง
- หนองเอี้ยง คือสถานที่ที่พระยาร่วงแปลงกายเป็นนกเอี้ยงแล้วบินหมดแรงมาตก ณ หนองน้ำแห่งนี้ปัจจุบัน คือ ที่ตั้ง วัดศรีโคมคำ อำเภอเมืองพะเยา
พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ ให้ทัศนะว่า คติเรื่องหนองเอี้ยงมีที่มาเป็นนิทานอยู่ ๒ เรื่องคือ เรื่องพญาแปลงเป็นนกเอี้ยง กับอีกเรื่องหนึ่งคือ ตอนที่พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นพญานกเอี้ยง แล้วถูกเหวี่ยงจิกตีเป็นอาหารตายในหนองน้ำนี้ ซึ่งสามารถศึกษารายละเอียดได้จากตำนานกว๊านพะเยา
- หนองวัวแดง คือตอนที่พระยาร่วงแปลงกายเป็นวัวแดง โดดหนีไปติดหล่ม จึงตั้งชื่อหนองน้ำนั้นว่า หนองวัวแดง ปัจจุบันอยู่ในเขตตำบลแม่ใส อำเภอเมืองพะเยา
- บ้านร่องไฮ คือตอนที่พระยาร่วงแปลงกายเป็นตัวไรตัวเล็ก ๆ เพื่อหนีการจับกุมซึ่งชาวบ้านเรียกว่าไฮ ปัจจุบันคือบ้านร่องไฮ อยู่ในเขตตำบลแม่ใส อำเภอเมืองพะเยา (ผู้เขียนเพิ่มเข้ามาเพื่อเพิ่มอรรถรส)
- บ้านตุ่น คือตอนที่พระร่วงแปลงกายเป็นตุ่นหนีไปปัจจุบันคือตำบลตุ่น อำเภอเมืองพะเยา
- ห้วยแม่ตุ่น คือร่องรอยที่ตุ่นหนีไปในการตามล่าของพญางำเมือง โดยแบ่งเป็น ๒ ทัศนะ คือ ศาสตราจารย์ธวัช ปุณโณทก บอกไว้ในหนังสือนิทานพื้นบ้าน(ทั่วไป)ว่าเป็นรูที่ตุ่นขุดหนีไปคือห้วยแม่ตุ่น
ส่วนทัศนะของ สุจิตต์ วงษ์เทศ ในหนังสือประวัติศาสตร์สังคมและวัฒนธรรมเมืองพะเยาว่า พญางำเมืองขุดหาตุ่นทำให้เป็นร่องน้ำ จึงเรียกว่า ห้วยแม่ตุ่น
- บ้านสาง คือ ตอนที่พระยาร่วงแปลงกายเป็นเสือ แต่ภาษาพื้นเมืองเรียกว่า “สาง” หรือใช้คู่กันว่า “เสือสาง” ปัจจุบันแบ่งออกเป็นบ้านสางเหนือ กับบ้านสางใต้ อยู่ในเขตตำบลสาง อำเภอเมืองพะเยา (ผู้เขียนเพิ่มเข้ามาเพื่อเพิ่มอรรถรส เท่านั้น)
- บ้านต๋อม คือ ตอนที่พระยาร่วงแปลงกายเป็นเสือโดดหนีพระยางำเมืองลงน้ำกว๊าน จนเกิดเสียงดัง ต๋อม ปัจจุบัน คือตำบลต๋อม อำเภอเมืองพะเยา (ผู้เขียนเพิ่มเข้ามาเพื่อเพิ่มอรรถรส เท่านั้น)
- บ้านต๊ำ คือ เครื่องมือดักสัตว์ชนิดหนึ่ง ที่พญาร่วงไปติดอยู่แล้วถูกจับได้ ปัจจุบันคือ ตำบลต๊ำ อำเภอเมืองพะเยา (ผู้เขียนเพิ่มเข้ามาเพื่อเพิ่มอรรถรส เท่านั้น)
- ไม้ตาหีบพระร่วง คือไม้ตาหีบ หรือ ตับปิ้งปลาของชาวบ้าน มีปรากฎตอนที่มีคนนำน้ำและอาหารตามคำสั่งเพื่อถวายพญาร่วง แต่วันนั้นไม่มีอะไรถวายจึงนำเอาไม้ตาหีบถวายจึงทำให้พระยาร่วงน้อยใจ และตั้งอธิษฐานว่าถ้าตนเองรอดชีวิตไปก็ขอให้ไม้ตาหีบมีชีวิตแล้วงอกเงย มีกิ่งใบออกดอกออกผล
- บ้านเกณฑ์ คือเมื่อพญาร่วงถูกจับได้ แลพญาเม็งราย ให้มีการปรองดองกันจึงให้มีการรักใคร่สามัคคีกันเหมือนเดิม ณ บ้านแห่งนี้ หรืออีกอย่างหนึ่ง คือ พญาเม็งรายสั่งให้พญาทั้งสองให้มารวมกันอยู่ ณ บ้านแห่งนี้
- แม่น้ำอิง คือแม่น้ำที่กษัตริย์ทั้ง ๓ นั่งสาบานกรีดเลือดอิงกันตามแบบเพื่อนที่ดีต่อกัน ซึ่งตอนนี้บ้างก็ว่า อิงกันแค่ ๒ เท่านั้น คือ พญาร่วง กับพญางำเมือง
เดิมแม่น้ำแห่งนี้ชื่อว่า “แม่น้ำสายตา” ในตำนานเดิมอิงกันตอนที่ผิดใจกัน แต่ตำนานที่กล่าวมานี้มีการอิงกันสองครั้ง คือก่อนเกิดเรื่องมีการนั่งเอาหลังพิงกันทั้ง ๓ พระองค์ ส่วนหลังจากมีเรื่องมีการอิงกัน ๒ พระองค์โดยสถานที่หรือบริเวณที่มีการนั่งเอาหลังอิงกันสาบานดื่มเลือดกันหลวงพ่อพระอุบาลีคุณูปมาจารย์ กล่าวว่า อยู่บริเวณวัดร่องสบขุยนั้นเอง
- บ้านกว้าน คือสถานที่ที่พระยาเม็งราย ตั้งโรงศาลขึ้นมาเพื่อพิจารณาคดีความพญาทั้งสอง ซึ่งภาษาท้องถิ่นว่า ตั้งกว้านขึ้น ปัจจุบัน คือบ้านกว้าน อยู่ในเขตตำบลดงเจน กิ่งอำเภอภูกามยาว จังหวัดพะเยา
- บ้านป้อ คือสถานที่ที่ประชาชน เป็นจำนวนมากมายมายืนกระจุกตัวกันเป็นจำนวนมาก ภาษาไทยล้านนาเรียกว่า “ป้อ” เพื่อรอฟังผลของคดีความในครั้งนั้น
- ท่าแห่ คือ เมื่อ ๓ พระสหายเข้าใจกันดีแล้ว ชาวเมืองดีใจที่พญาทั้งสองพระองค์ตกลงกันได้ แล้วจึงได้จัดให้มีขบวนแห่เข้าเมืองเพื่อเฉลิมฉลองกันต่อไป
ในเรื่องดังกล่าวนี้มีผู้ให้ข้อคิดว่า สระน้ำหน้าวัดศรีโคมคำเมื่อก่อนนี้ยาวมาจนถึงประตูหน้าวัด พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ได้ถมครึ่งหนึ่งเหลือไว้ครึ่งหนึ่ง โดยพระเดชพระคุณหลวงปู่ให้เหตุผลว่า ครูบาแก้ว – ครูบาปัญญา ก่อนมรณภาพท่านได้สั่งเอาไว้ว่า ถ้าจะถมสระน้ำแห่งนี้ก็ขอให้ถมครึ่งหนึ่ง
มีคนตั้งข้อสังเกตว่า ทำไมท่านครูบาทั้งสองจึงสั่งไว้ให้ถมเพียงครึ่งเดียว ท่านอาจจะได้ยินมาว่า “พญาทั้งสองกรีดเลือดสาบานกันต่อหน้าที่พระเจ้าตนหลวงแล้วมาล้างเลือด ณ สระน้ำแห่งนี้” ก็ได้ใครจะไปรู้ (ประเด็นข้อสงสัยที่แทรกเข้ามาภายหลัง)
แต่ถ้าเทียบ พ.ศ. ระหว่างการสร้างพระเจ้าตนหลวง กับช่วงที่เป็นยุคทองของพญางำเมืองนั้นคนละเรื่องกันเลย คือห่างกันตั้ง ๒๕๓ ปี กล่าวคือพญางำเมืองประสูติ พ.ศ. ๑๗๘๑[3] แต่ประวัติศาสตร์ระบุว่าการสร้างพระเจ้าตนหลวงเริ่มในปี พ.ศ. ๒๐๓๔
คำสำคัญ (Tags): #ตำนานท้องถิ่นไทยล้านนา พะเยา#นิทานท้องถิ่นไทยล้านนา พะเยา#ปัญญาเพื่อสังคม#พระพุทธศาสนาในประเทศอาเซียน#พะเยา#พุทธศาสนาเชิงรุก#พุทธศาสนาในประเทศอนุภูมิภาคลุ่มน้ำโขง#มหาจุฬา#มหาศรีบรรดร
หมายเลขบันทึก: 484909เขียนเมื่อ 11 เมษายน 2012 17:45 น. ()ความเห็น (2)
ในหลักวิชาประวัติศาสตร์และโบราณคดีที่ดีนั้นไม่ควรละเลยหลักฐานที่เป็นตำนาน แต่หากอยู่ที่การนำมาใช้ประกอบ ต้องรู้จักดึงเอาแก่นของเรื่องมาใช้จึงจะได้ประวัติศาสตร์ที่สมบูรณ์
เจริญพรคุณโยมวาทิน เรื่องเล่า ตำนาน ประวัติศาสตร์ มีความน่าเชื่อถือที่แตกต่างและลดหลั่นกันลงไป แต่อย่างน้อย เรื่องทุกเรื่องก็มีเค้าโครงแห่งความจริงอยู่บ้าง แต่เป็นข้อเท็จจริง ที่นักวิจัยต้องประเมินเอาเอง สาธุ