เพราะข้าวคือชีวิต

วันก่อนทีมงานรายการ “ชุมชนต้นแบบ” ได้มาสัมภาษณ์ผมเรื่องการคัดเลือกเมล็ดพันธุ์ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของรายการ ที่นำเสนอเรื่องราวของการคัดเลือกเมล็ดพันธุ์ข้าวพื้นบ้านของชาวนาและเครือข่ายมูลนิธิฮักเมืองน่าน (ดูรายการทีวีได้ที่นี่) ผมเองไม่ได้มีส่วนเกี่ยวข้องกับกระบวนการของเครือข่ายชาวนามากนัก ด้วยภาระหน้าที่และความรู้ที่มีอยู่ แต่ด้วยความเป็นลูกชาวไร่ที่ได้เห็นและมีโอกาสช่วยเหลือคุณพ่อคุณแม่ทำไร่ข้าวมาตั้งแต่เด็ก จึงเห็นความสำคัญของข้าว ที่มีต่อชาวบ้านค่อนข้างมาก “ข้าวคือชีวิต” เพราะขอเพียงมีข้าวพอกิน ชาวบ้านก็อยู่ได้ อาหารต่างๆ สามารถไปหาได้ตามท้องไร่ท้องนา ป่า ลำน้ำ แต่หากข้าวไม่พอกิน นั่นหมายถึงความยากจนข้นแค้นสุดๆ การปลูกข้าวให้พอกินจึงเป็นเรื่องแรกที่ชาวไร่ชาวนาต้องทำเพื่อความอยู่รอดของตนเองและครอบครัว

ดังนั้นการเสาะหาเมล็ดพันธุ์ข้าวที่ดีเพื่อนำมาปลูก ซึ่งแต่เดิมชาวบ้านก็จะคัดเลือกเก็บเมล็ดพันธุ์ที่ดีเอาไว้ปลูกเอง หรือขอแลกเมล็ดพันธุ์ข้าวกับเพื่อนบ้าน ทำเช่นนี้เป็นประจำทุกปี เพื่อให้ได้พันธุ์ข้าวที่ดีมาปลูก ภูมิปัญญาการคัดเลือกและจัดเก็บเมล็ดพันธุ์ข้าวจึงเป็นภูมิปัญญาที่สั่งสมกันมานาน แต่เมื่อวันเวลาเปลี่ยนไปความก้าวหน้าทางวิชาการมีมากขึ้น มีหน่วยราชการ สถาบันวิชาการ ที่พัฒนาเมล็ดพันธุ์ใหม่ๆ ที่ดีขึ้นมา ส่งเสริมให้ชาวบ้านได้ปลูก ทำให้การจัดเก็บเมล็ดพันธุ์ของชาวบ้านเริ่มลดน้อยลงและหายไป พันธุ์ข้าวที่ชาวบ้านมีอยู่ก็เริ่มหายไป ถูกแทนที่ด้วยพันธุ์ข้าวที่ปรับปรุงใหม่

แต่ข้าวพันธุ์ใหม่ก็ไม่ดีไปเสียทั้งหมด ชาวบ้านก็พบว่า ข้าวพันธุ์ใหม่มักไม่ทนโรคบ้าง ล้มง่ายบ้าง แมลงชอบบ้าง ทำให้ต้องใช้สารเคมี ใช้ปุ๋ย ทำให้ต้นทุนแพงขึ้น ไม่นับรวมเมล็ดพันธุ์ที่แพงอยู่แล้ว ด้วยเหตุนี้ทำให้ชาวไร่ชาวนากลุ่มหนึ่งที่เห็นความปัญหาในจุดนี้ จึงได้กลับไปรื้อฟื้นการคัดเลือกและจัดเก็บเมล็ดพันธุ์ด้วยภูมิปัญญาดั้งเดิม เป็นอนุรักษ์พันธุ์ข้าวพื้นเมืองที่ปู่ย่าตายายได้อนุรักษ์ไว้ และเป็นการพึ่งตนเองของชาวบ้าน ชาวนาบางรายมีการพัฒนาตนเองมีการเรียนรู้จนสามารถปรับปรุงพันธุ์ข้าวตามที่ตนเองต้องการได้ ไปแก้ปัญหาจุดอ่อนของพันธุ์ข้าวที่รัฐส่งเสริม ทำให้ได้พันธุ์ข้าวที่เหมาะสมกับท้องไร่ท้องนาของตนเอง

 

กระบวนการเรียนรู้และส่งเสริมการคัดเลือก ปรับปรุง จัดเก็บเมล็ดพันธุ์ข้าว โดยศูนย์การเรียนรู้โจ้โก้ เครือข่ายมูลนิธิฮักเมืองน่าน จึงเป็นกระบวนการเรียนรู้อันหนึ่งที่จะส่งเสริมให้ชาวนาชาวไร่ได้พึ่งพาตนเองและพึ่งพากันเองl

...นี่เป็นภารกิจอันยิ่งใหญ่ ภารกิจส่งเสริมให้ชาวบ้านมีข้าวพอกิน เพราะข้าวคือชีวิต...