โรงเรียนเป็นชุมชนเรียนรู้ ๑๒. สะท้อนคิดและแลกเปลี่ยนการศึกษาบทเรียน

 

บันทึกชุด โรงเรียนเป็นชุมชนเรียนรู้ นี้ ตีความจากการอ่านหนังสือ ๒ เล่ม คือ Lesson Study and Schools as Learning Communities : Asian School Reform in Theory and Practice (2019) edited by Atsushi Tsukui and Masatsuku Murase   และ Lesson Study Communities : Increasing Achievement With Diverse Students (2007) by Karin Wiburg and Susan Brown    

ตอนที่ ๑๒ นี้ ตีความจาก บทที่ ๖ ของหนังสือเล่มที่สอง   เรื่อง Reflecting on and Sharing Your Research Lesson  เขียนโดย Jeff Hovermill Samatha     

  

สรุปโดยย่อที่สุดคือ ครูต้องรู้จักใช้ขั้นตอนของการจัดทำรายงานผลของกิจกรรม LS เพื่อการเรียนรู้ของตน    ทั้งการเรียนรู้การทำงานเป็นทีม  การเรียนรู้จากประสบการณ์ ที่เน้นเรียนรู้ความรู้เชิงสระวิชาที่ตนสอน  เรียนรู้กระบวนการจัดการเรียนรู้ให้แก่นักเรียนในวิชาที่ตนสอน  และเรียนรู้กระบวนการเรียนรู้ของครูเอง     และที่สำคัญที่สุด เรียนรู้จิตวิญญาณความเป็นครู ที่เป็นจิตวิญญาณของวิชาชีพ ที่ต้องเรียนรู้อยู่ตลอดเวลา   และมีส่วนสร้างการเรียนรู้และพัฒนาวิชาชีพของตน       

 

นักวิชาชีพ (เช่นแพทย์ ทนายความ  วิศวกร ครู) คือผู้ปฏิบัตงานที่ต้องใช้ความรู้ความชำนาญขั้นสูง ที่ต้องผ่านการเรียนรู้ฝึกฝนอย่างเคี่ยวกรำ   และในการปฏิบัติวิชาชีพต้องเรียนรู้ต่อเนื่อง   รวมทั้งต้องเผยแพร่ความรู้ความชำนาญนั้นเพื่อยกระดับสมรรถนะของชุมชนวิชาชีพของตนอย่างต่อเนื่อง    กล่าวง่ายๆ ว่าครูต้องเรียนรู้อย่างต่อเนื่องจากการทำหน้าที่ของตน    และแบ่งปันการเรียนรู้นั้นแก่เพื่อนครู   เพื่อให้วิชาชีพครูในภาพรวมทำประโยชน์แก่สังคมเพิ่มขึ้น และพัฒนาขึ้น อยู่ตลอดเวลา   

สาระในบทที่ ๑๒ นี้ว่าด้วยเรื่องดังกล่าว   

การเผยแพร่หรือแบ่งปันความรู้จากการศึกษาบทเรียนทำได้ ๓ ทางใหญ่ๆ คือ  (๑) การสาธิตกระบวนการและผล  (๒) การนำเสนอในที่ประชุมวิชาการ  และ (๓) การนำเสนอเป็นเอกสารรายงาน    ไม่ว่าจะเผยแพร่ในแบบใด ทีมงานต้องร่วมกันสะท้อนคิดข้อเรียนรู้ที่เกิดขึ้นในลักษณะทำความเข้าใจการเรียนรู้ของตนเอง ที่เรียกว่า “อภิปัญญา” (metacognition)   

สะท้อนคิดสิ่งที่ได้เรียนรู้

ปฏิสัมพันธ์ระหว่างสาระวิชา นักเรียน และครู เป็น สามเหลี่ยนแห่งการสอน ดังรูป

 

ในกระบวนการ LS  ทีมงานได้เรียนรู้จาก  (๑) สิ่งที่ครูปฏิบัติ  (๒) สิ่งที่นักเรียนปฏิบัติ  (๓) ปฏิสัมพันธ์ระหว่างครูกับนักเรียนส่งผลต่อการเรียนรู้สาระวิชาอย่างไรบ้าง   

ในการรายงานผลของ LS   ทีมงานต้องสะท้อนคิดตีความหาความหมาย จากข้อมูลที่เก็บได้จากกระบวนการ LS ทั้งหมดที่เกิดขึ้น

บทบาทของความเข้าใจสาระวิชาในกิจกรรมเรียนรู้บทเรียน

หลักสูตรผลิตครูโดยทั่วไปไม่ทำให้ครูแม่นในสาระวิชาที่ตนสอนอย่างแท้จริง   แต่การทำหน้าที่ครูมีความจำเป็นต้องใช้ความรู้ ๓ ด้าน คือ  (๑) ด้านสาระ (๒) ด้านการเรียนการสอน  และ (๓) ด้านการเรียนการสอนในสาระหนึ่งๆ (PCK – Pedagogical Content Knowledge)    ครูต้องแม่นในทั้งความรู้ทั้ง ๓ ด้านนี้ จึงจะทำหน้าที่หนุนให้นักเรียนเกิดการเรียนรู้อย่างลึกและเชื่อมโยงได้   คือช่วยให้นักเรียนสามารถเชื่อมโยงความรู้เชิงกระบวนการ (procedural knowledge) เข้ากับความรู้เชิงหลักการ (conceptual knowledge)  และเชื่อมโยงเข้ากับการประยุกต์ใช้ในชีวิตจริง หรือในโลกแห่งความเป็นจริง    และเชื่อมโยงกับความรู้ในต่างสาขา   

เป้าหมายของการศึกษาบทเรียน (Lesson Study) คือการส่งเสริมให้นักเรียนดำเนินการกระบวนการเรียนรู้เกือบทั้งหมดของกระบวนการ   นำสู่การเรียนรู้ที่ลึกกว่า และความเข้าใจที่ยั่งยืนกว่า    จะเป็นเช่นนั้นได้ ครูต้องแม่นในความรู้ ๓ ด้านที่กล่าวแล้ว    โดยที่ครูจะมี PCK แม่น ก็ต้องมีความรู้เชิงสาระแม่นมาก่อน   แต่กระบวนการการศึกษาบทเรียนจะช่วยให้ครูเรียนรู้และยกระดับความรู้ ๓ ด้านนี้ขึ้นไปพร้อมๆ กัน   ยิ่งถ้ามีผู้เชี่ยวชาญด้านสาระ เช่นอาจารย์มหาวิทยาลัย หรือครูอาวุโสที่เชี่ยวชาญด้านสาระเข้าร่วมด้วย   ก็จะช่วยให้ครูในทีมพัฒนาความรู้เชิงสาระได้ดียิ่งขึ้น    

เพื่อช่วยเตรียมการเขียนรายงาน   มีข้อแนะนำคำถามสำหรับบอกให้ครูทำอะไร

• คุณมั่นใจได้อย่างไรว่ามีความเข้าใจอย่างแท้จริงเกี่ยวกับความรู้เชิงสาระและ PCK ที่เกี่ยวข้องกับการศึกษาบทเรียน    คุณได้จากแหล่งค้นคว้าหรือประสบการณ์ใด 
• คุณได้เรียนรู้อะไรบ้างในด้านสาระ จากการเข้าร่วมกิจกรรมศึกษาบทเรียน   

ขอยกตัวอย่างข้อสะท้อนคิดของครูว่าได้เพิ่มพูนความรู้เชิงสาระจากกิจกรรมศึกษาบทเรียนของตน  ดังต่อไปนี้

       ครูคนที่ ๑   “จุดแข็งอย่างหนึ่งของ LS คือ ได้ปรึกษาหารือตัวหลักการสำคัญด้านคณิตศาสตร์ที่ต้องการให้นักเรียนเข้าใจ    ก่อนหน้านี้เราลอกมาจากตำรา    แต่ตอนนี้เราหาหลักฐานว่าตรงไหนที่ยากต่อนักเรียน   แล้วค้นคว้าและปรึกษาหารือกันว่านักเรียนต้องมีความรู้เดิมในลักษณะใดบ้าง จึงจะเรียนรู้บทเรียนนี้เข้าใจได้ลึก” 

        ครูคนที่ ๒  “สิ่งสำคัญอย่างหนึ่งที่ฉันได้เรียนรู้อยู่ที่สาระวิชา    มีประโยชน์มากที่ครูได้มีโอกาสแชร์กัน ว่าตนมองสาระเรื่องนั้นอย่างไร  จากการได้ฟังครูคนอื่น ทำให้ฉันเข้าใจสาระนั้นเพิ่มขึ้น”

         ครูคนที่ ๓  “เมื่อเราทบทวนการเรียนคณิตศาสตร์ของเราสมัยเป็นนักเรียน   เรารู้สึกว่าเรามีความรู้คณิตศาสตร์เพียงผิวเผิน   เมื่อได้อ่านหนังสือ The Teaching Gap (1999)  และเข้าร่วมกิจกรรมศึกษาบทเรียน   ก็รู้สึกว่าได้เข้าใจคณิตศาสตร์ลึกขึ้นมาก  ได้ตระหนักว่าเราสามารถหนุนให้นักเรียนเข้าใจหลักการคณิตศาสตร์ ที่ตัวเราเองไม่ได้เรียนสมัยเป็นนักเรียนและนักศึกษา”

ผมขอเพิ่มเติมว่า    ครูจะได้รับประโยชน์จากกิจกรรมศึกษาบทเรียนได้อย่างแท้จริง ต้องทำตัวเป็นแก้วที่น้ำไม่เต็ม    

สาระกับนักเรียน

กระบวนการศึกษาบทเรียน ช่วยให้ครูได้เรียนรู้ทำความเข้าใจปฏิสัมพันธ์ระหว่างนักเรียนกับสาระวิชา    ในกระบวนการนี้ ครูร่วมกันกำหนดเป้าหมายทั้งระดับเป้าหมายใหญ่ และเป้าหมายจำเพาะบทเรียน ว่าต้องการให้นักเรียนบรรลุผลอะไร   แล้วร่วมกันวางแผนให้นักเรียนมีโอกาส และเข้าถึงการที่จะพัฒนาความเข้าใจทั้งด้านสาระและกระบวนการ    จากการศึกษาบทเรียน ครูได้เข้าใจปัจจัยที่ช่วยเอื้อหรือปิดกั้นนักเรียนต่อการบรรลุเป้าหมายนั้น    ครูควรได้รายงานผลการเรียนรู้นี้   

ในยุคที่ความรู้มากล้น   ครูต้องเลือกสอนเฉพาะความรู้ที่สำคัญจริงๆ เท่านั้น  กระบวนการศึกษาบทเรียนจะช่วยให้ครูมีทักษะในการเลือกประเด็นที่ควรให้นักเรียนทำความเข้าใจ   โดยมีคำถามช่วยดังต่อไปนี้ 

• คุณเลือกอะไรเป็นเป้าหมายใหญ่   เป้าหมายของสาระวิชา   และเป้าหมายสาระของการศึกษาบทเรียน  สำหรับให้นักเรียนเรียนรู้ 
•  ทำไมคุณจึงคิดว่าเป้าหมายเหล่านี้เป็นความเข้าใจที่มีความจำเป็น และนักเรียนต้องเข้าใจไปตลอดชีวิต 
• คุณใช้ข้อมูลและประสบการณ์อะไร ในการกำหนดเป้าหมายเหล่านี้   

ครูต้องตั้งเป้าหมายสูง ให้นักเรียนทุกคนบรรลุความเข้าใจที่จำเป็นด้านสาระและกระบวนการที่กำหนด    ซึ่งหมายความว่านักเรียนต้องได้รับโอกาสมาก ต่อการเรียนรู้เพื่อทดสอบและสร้างความรู้ความเข้าใจใส่ตัว    ประสบการณ์ของครู ในการจัดโอกาสเรียนรู้แก่นักเรียนเป็นสิ่งมีค่ามาก    และควรหาทางสะท้อนคิดออกมาเป็นรายงาน    โดยมีคำถามช่วยดังต่อไปนี้

• ก่อนพัฒนาบทเรียนเพื่อเรียนรู้ ทีมครูมีสมมติฐานอย่างไรต่อความเข้าใจของนักเรียน    คุณคิดว่านักเรียนต้องมีความสามารถในการปฏิบัติและทำความเข้าใจอะไรบ้าง ก่อนเข้าร่วมในกระบวนการศึกษาชั้นเรียน
• ทีมพัฒนาบทเรียนออกแบบโอกาสที่นักเรียนจะได้ขยายความเข้าใจเชิงสาระและเชิงกระบวนการ ในช่วงของการศึกษาบทเรียนรอบแรก อย่างไรบ้าง   หลังจากจบกระบวนการศึกษาบทเรียนรอบแรก ที่ทีมงานได้ทดลองสอน และสังเกตชั้นเรียน  บทเรียนนี้ได้รับการเปลี่ยนแปลงอย่างไรบ้าง 
• ทีมครูใช้เครื่องมือและประสบการณ์อะไร ในการให้โอกาสแก่นักเรียน  ทำไมจึงตัดสินใจใช้สิ่งนั้น  เมื่อมีประสบการณ์มากขึ้นครูเปลี่ยนเครื่องมือหรือไม่   

เพื่อการเรียนรู้ของทีมครู และเพื่อการเขียนรายงานในภายหลัง   นอกจากทีมครูจะสังเกตนักเรียนในกระบวนการศึกษาชั้นเรียนแล้ว ต้องเก็บข้อมูล   เอามาทำความเข้าใจหลากหลายปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อการเรียนรู้ของนักเรียน   คำถามเพื่อช่วยการเก็บข้อมูลได้แก่

• ทีมครูมีข้อมูลหลักฐานอะไรที่บอกว่านักเรียนบรรลุเป้าหมายการเรียนรู้ด้านสาระและด้านกระบวนการ   ข้อมูลเหล่านี้ช่วยการตอบคำถามของบทเรียนที่ตั้งไว้อย่างไรบ้าง   
• ครูได้เรียนรู้อะไรบ้างเกี่ยวกับการเรียนรู้ของนักเรียน จากข้อมูลที่เก็บได้ระหว่างกระบวนการศึกษาบทเรียน   พบความเข้าใจผิดของนักเรียนอย่างไรบ้าง    มีตัวอย่างข้อเรียนรู้ของครูจากการที่นักเรียนเข้าใจและไม่เข้าใจ อย่างไรบ้าง 
• ทีมครูได้ปรับปรุงการสอนในบทเรียนที่ทดลองอย่างไรบ้าง   โดยอาศัยข้อมูลที่เก็บได้  เพื่อช่วยให้นักเรียนเข้าใจได้ง่ายขึ้นและลึกขึ้น 

หลังจากครูดำเนินการพัฒนารายงาน    ครูมีข้อสะท้อนคิดดังนี้ 

       ครูคนที่ ๑  “ในระหว่างกระบวนการนี้  ฉันคิดแล้วคิดอีก ว่าทำอย่างไรนักเรียนจึงจะได้เรียนรู้หลักการที่ฉันสอน   และเขาจะต้องบรรลุความสำเร็จตามแต่ละขั้นตอนของบทเรียนอย่างไรจึงจะบรรลุเป้าหมายการเรียนรู้ที่กำหนด    ประเด็นเหล่านี้ไม่ได้จำกัดเฉพาะในชั้นเรียนที่ศึกษา    แต่ต้องเกิดขึ้นในทุกชั้นเรียนที่ฉันสอน” 

       ครูคนที่ ๒  “หลังการศึกษาชั้นเรียนรอบแรก   นักเรียนร้อยละ ๕๖ เข้าใจผิดว่า ๑๓ ฟุต ๖ นิ้ว เขียนว่า ๑๓.๖ ฟุต    หลังปรับปรุงบทเรียน นำไปสอนรอบ ๒ ในนักเรียนกลุ่มที่เทียบกันได้   มีนักเรียนเข้าใจผิดเพียงร้อยละ ๑๔”

       ครูคนที่ ๓  “การศึกษาบทเรียนเน้นที่การเรียนรู้ของนักเรียน   การเข้าถึงนักเรียนเป็นเรื่องสำคัญในทุกบทเรียน   การศึกษาบทเรียนช่วยให้การสอนโฟกัสที่ประเด็นนี้”

        ครูคนที่ ๔  “ฉันได้รับ feedback จากนักเรียน   ว่าเขาคุยกันเรื่องปัญหาในบทเรียนตลอดช่วงอาหารเที่ยง   นักเรียนแสดงความกระหายที่จะหาคำตอบให้ได้เร็วที่สุด ด้วยวิธีการที่ดีที่สุด   นักเรียนชอบมากที่เราจัดการเรียนรู้ ๒ บทในหนังสือด้วยปัญหาข้อเดียว”

         ครูคนที่ ๕  “ในวงศึกษาบทเรียน นักเรียนตั้งใจแก้ปัญหามากกว่าที่ฉันคิดไว้   นักเรียนทำงานอย่างจริงจังเพื่อหาวิธีแก้โจทย์ที่ได้รับ   นักเรียนตั้งใจเรียนมาก”

นักเรียนกับครู 

 ความสามารถของครูในการจัดให้ห้องเรียนเป็นชุมชนเรียนรู้ของนักเรียน มีผลต่อความตั้งใจเรียนและความเข้าใจของนักเรียน นี่คือผลของการวิจัย    นอกจากนั้น สภาครูคณิตศาสตร์แห่งชาติ (ของสหรัฐอเมริกา) ยังแนะนำว่า  “สอนเก่งยังไม่พอ  ต้องรู้จักเลือกประเด็นสำหรับให้นักเรียนเรียนรู้    มีวิธีจัดให้นักเรียนเรียนรู้ร่วมกัน    รู้จักเลือกคำถามเพื่อท้าทายนักเรียนที่มีความสามารถต่างกัน   รวมทั้งรู้วิธีหนุนนักเรียนให้ช่วยตัวเอง โดยครูไม่เข้าไปทำแทนหรือคิดแทน”

เพื่อช่วยให้ทีมครูวางแผนบทเรียนง่ายขึ้น เขาแนะนำให้สะท้อนคิดตอบคำถามต่อไปนี้  (๑) ออกแบบการเรียนรู้อย่างไร ให้นักเรียนสนใจตั้งแต่ต้นจนจบ  (๒) นักเรียนจะมุ่งมั่นตรวจสอบสาระอะไร  (๓) คาดว่านักเรียนจะมีคำถามอะไร  และคาดหวังคำตอบอะไรจากครู  (๔) บทเรียนจะเปิดโอกาสอย่างไร ให้เกิดการสื่อสาร การร่วมมือ การประเมิน และการสรุป    ดังนั้น เพื่อเขียนรายงานส่วนที่เน้นปฏิสัมพันธ์ระหว่างครูกับนักเรียน  แนะนำให้ทีมครูตั้งคำถามและสะท้อนคิดต่อไปนี้

• คุณได้เรียนรู้เกี่ยวกับความสำคัญของการศึกษาบทเรียน    และกลยุทธของการศึกษาบทเรียน  อย่างไรบ้าง
• คุณได้เรียนรู้วิธีสนับสนุนให้นักเรียนค้นคว้าอย่างไรบ้าง
• คุณได้เรียนรู้วิธีจัดการและส่งเสริมความร่วมมือระหว่างนักเรียนอย่างไรบ้าง
• คุณได้เรียนรู้วิธีสร้างการสื่อสารระหว่างนักเรียน-นักเรียน และนักเรียน-ครู อย่างไรบ้าง
• คุณได้เรียนรู้วิธีสรุปและปิดบทเรียน อย่างไรบ้าง 

ตัวอย่างคำตอบของครู (อเมริกัน) ดังนี้ 

     ครูคนที่ ๑  เราได้เรียนรู้ว่า การเริ่มต้น (launch) ที่ดี ช่วยดึงดูความสนใจ ทำให้นักเรียนสนใจเรียนตลอดช่วงเวลาของบทเรียน 

      ครูคนที่ ๒  ในช่วงเริ่มต้น (launch)  เรามุ่งกระตุ้นความรู้เดิมของนักเรียน  และทำให้นักเรียนอยากรู้ว่าจะเกิดกิจกรรมอะไรต่อ 

       ครูคนที่ ๓ ฉันเคยจัดให้นักเรียนจัดกลุ่มเรียนแบบร่วมมือกันมาก่อน    แต่หลังจากได้สอนบทเรียนนี้ ๒ ครั้ง    ฉันได้เห็นกับตาของตนเองว่าพฤติกรรมของนักเรียนเปลี่ยนไป เมื่อเขาได้รับกติกาและความรับผิดชอบของการทำงานเป็นกลุ่ม 

        ครูคนที่ ๔  ต้องให้เวลาคิดแก่นักเรียน   บ่อยครั้งที่ครูด่วนให้คำตอบ   ฉันพบว่าการชวนให้นักเรียนคิด โดยครูตั้งคำถามเชิงชี้ทาง ช่วยให้นักเรียนเรียนรู้ได้ดีกว่า   เพราะช่วยให้นักเรียนเป็นเจ้าของกระบวนการเรียนรู้      

กระบวนการ LS

ข้อเรียนรู้จากกระบวนการศึกษาบทเรียนทั้งกระบวนการ เป็นหัวใจของรายงาน   เน้นที่  (๑) วิธีจ้องมองที่กระบวนการเรียนรู้และการสอน (๒) การเก็บและวิเคราะห์ข้อมูล  (๓) ความร่วมมือระหว่างครู    การเตรียมเขียนรายงานเป็นโอกาสให้ครูได้สะท้อนคิดร่วมกัน ว่าส่วนไหนของกระบวนการใช้ได้ดีในบริบทของตน  ส่วนไหนที่ต้องปรับปรุงในการสอนครั้งต่อไป    โดยมีคำถามช่วยการสะท้อนคิดต่อไปนี้

• ทีมงานครูได้สร้างบรรยากาศให้เกิดการสื่อสารและเกิดความร่วมมือกันอย่างไรบ้าง   มีคำแนะนำอย่างไรบ้างต่อการสร้างการเปิดใจรับข้อเสนอแนะ และต่อการยกระดับความรับผิดชอบร่วมกันในสมาชิกของทีมงานทุกคน 
• กิจกรรมการศึกษาบทเรียนดำเนินการบนฐานข้อมูลจริงเพียงใด ทั้งการวางแผน การสะท้อนคิด และการปรับปรุง  มีคำแนะนำอย่างไรบ้างต่อการทำงานอย่างมีกระบวนการพัฒนาต่อเนื่องตลอดไป โดยมีการเรียนรู้และเก็บข้อมูลช่วยสนับสนุน
• ในด้านส่วนตัว  กระบวนการศึกษาบทเรียนช่วยให้ท่านเกิดการพัฒนาอย่างไรในฐานะที่เป็นครู    มีคำแนะนำอย่างไรบ้าง เพื่อช่วยให้ท่านเข้าร่วมกิจกรรมและได้รับประโยชน์มากยิ่งขึ้น             

ตัวอย่างข้อสะท้อนคิดของครู   ดังต่อไปนี้

    ครูคนที่ ๑  “ก่อนหน้านี้ ฉันไม่สังเกตเห็นว่ากระบวนการเรียนรู้ควรเป็นกระบวนการต่อเนื่องอย่างไร    มองย้อนกลับไป บทเรียนของฉันแยกส่วนออกเป็น อ่าน ดูตัวอย่าง ปฏิบัติ    ไม่เป็นกระบวนการที่ไหลเลื่อนต่อเนื่อง    ไม่มีเรื่องราวให้ติดตาม    ไม่เป็นประสบการณ์การเรียนรู้ แต่เป็นสิ่งที่ทำตามความเคยชิน    เนื่องจากบทเรียนเพื่อ LS ดึงการดำเนินการตามความเคยชินออกไป    กระบวนการเรียนรู้จึงคาดเดาไม่ได้    แต่เนื่องจากมีแม่แบบให้วางแผนอย่างรอบคอบ   ทีมครูจึงเข้าใจหลักการเป็นอย่างดีก่อนเริ่ม LS   ครูต้องรับผิดรับชอบต่อกระบวนการ LS   โดยต้องตอบคำถาม  ข้อดีคือคำถามเหล่านั้นมีการคาดการณ์และเตรียมตอบไว้ก่อนแล้ว   ช่วยให้ครูมีความมั่นใจในการตอบ   ฉันภูมิใจ”         

     ครูคนที่ ๒   “LS ช่วยให้ทีมครูยกระดับทักษะ  โดยส่งเสริมให้เราพัฒนาความรู้เชิงวิชาชีพ”

     ครูคนที่ ๓  “กระบวนการที่ช่วยให้ฉันสังเกตว่านักเรียนเรียนรู้อย่างไร  และการเก็บข้อมูลที่จำเพาะ ช่วยให้ฉันเกิดความเข้าใจกระจ่างแจ้ง    ในกระบวนการสอนตามปกติ เราไม่เห็นขั้นตอนรายละเอียดของการเรียนรู้   ขั้นตอนอภิปรายและสรุป (debriefing) ของ LS มีพลังมาก  เพราะได้เรียนรู้มุมมองที่แตกต่างหลากหลาย  ในบรรยากาศร่วมมือกันเพื่อยกระดับผลลัพธ์การเรียนรู้ของนักเรียน”

     ครูคนที่ ๔  “ขอแนะนำครูที่จะดำเนินการ LS ให้จัดทีมที่ดี    ทีมของเรามหัศจรรย์มาก    สมาชิกทุกคนทำงานหนัก  ร่วมมืออย่างเต็มใจและเปิดใจ ทำให้ได้ใช้พลังของสมาชิกทีมทุกคน    สิ่งที่ฉันชอบมากที่สุดคือการเปิดใจแลกเปลี่ยนความคิดกันอย่างใสซื่อ    ฉันจึงแนะนำครูว่า หากจะเข้าทีม LS ให้เลือกทีมที่สมาชิกที่เอาจริงเอาจัง ทำหน้าที่ตามที่ตกลงกันอย่างรับผิดชอบ มาประชุมทุกครั้ง  และสำคัญที่สุด ต้องการทำดีที่สุดเพื่อนักเรียน”    

จัดระบบสิ่งที่ได้เรียนรู้

หลังจากได้สะท้อนคิดประสบการณ์ทั้งหมดที่ได้ ก็ถึงการเขียนรายงาน    โดยคำถามแรกที่ต้องถามตนเองคือ ผู้รับรายงานเป็นใคร    และคุณต้องการให้เขาได้เรียนรู้อะไร เพื่อเอาไปทำอะไร   คำถามต่อมาคือ จะรายงานในรูปแบบใด เป็นข้อเขียน การนำเสนอด้วยวาจา  เว็บไซต์  วิดีทัศน์   ที่จะนำสู่กระบวนการที่ทีมงานจัดเตรียมรายงาน    สาระในหัวข้อย่อยนี้มีเป้าหมายช่วยการเตรียมรายงานดังกล่าว   

ผู้รับสาร (audience)

นอกจากคำถามตามในอารัมภบทข้างบนแล้ว   คำถามเกี่ยวกับผู้รับสารที่จะช่วยการเตรียมรายงาน ได้แก่

• ผู้รับสารคุ้นเคยกับ LS หรือไม่
• คุณต้องการให้ผู้รับสารเรียนรู้เพิ่มขึ้นเกี่ยวกับกระบวนการเรียนรู้ของนักเรียนเพื่อเรียนรู้สาระที่จำเพาะนี้หรือไม่   ต้องการให้เขาเรียนรู้วิธีใช้กลยุทธการสอนที่จำเพาะนี้หรือไม่
• คุณต้องการสื่อสารต่อผู้บริหารว่า LS เป็นเครื่องมือปลุกครูให้ลุกขึ้นมาร่วมกันกระทำการเพื่อพัฒนาวิชาชีพครู หรือไม่ 
• คุณต้องการให้ผู้รับสารนำเอาบางส่วนของ LS ในรายงานไปใช้ในการสอนของตน หรือไม่
• ผลงานนี้จะนำไปแชร์ในเวทีที่เป็นทางการหรือไม่ เช่นในการประชุมวิชาการของวิชาชีพครู   หรือจะนำไปเสนอในเวทีที่เป็นทางการยิ่งกว่า เช่น ในการประชุมของโรงเรียน
• คุณคาดว่าจะแชร์รายงานนี้ต่อคนจำนวนเท่าไร     

ผลผลิต

ผลผลิตมีได้หลายแบบดังกล่าวแล้ว    โดยคำแนะนำในการเตรียม (และใช้) มีดังต่อไปนี้ 

รายงานอย่างเป็นทางการ  

รายงานควรเขียนจากการสะท้อนคิดของทีม LS  และมีข้อมูลที่เก็บจากทุกขั้นตอนของ LS สนับสนุน  โดยมีแนวทางเขียนรายงานดังนี้

      ก. บทนำ   ระบุประเด็นต่อไปนี้   หัวข้อของการศึกษาบทเรียน   หัวข้อนี้สัมพันธ์กับเป้าหมายใหญ่ของการพัฒนานักเรียน และเป้าหมายใหญ่ของโรงเรียนอย่างไร    มีการวางแผนบทเรียนนี้อย่างไร    ใช้แหล่งอ้างอิงใดบ้าง    ต้องการให้นักเรียนเข้าใจอะไร และทำอะไรได้ จากการเรียนบทเรียนนี้    ทำไมจึงเลือกหัวข้อนี้   หลังผ่านการเรียนในบทเรียนนี้แล้วหวังให้นักเรียนมีความเข้าใจอะไร ที่จะจดจำอยู่ตลอดไป    อธิบายลักษณะของนักเรียน (ข้อมูลประชากร  แรงจูงใจ  ความท้าทายด้านการเรียน  ฯลฯ)   

      ข. ข้อเรียนรู้สาระวิชาในหลักสูตร สิ่งที่ทีมครูได้เรียนรู้ เกี่ยวกับวิธีเรียนที่แตกต่างกันของนักเรียนต่างคน ในสาระวิชาที่จัดการศึกษาบทเรียน

• ก่อนเรียนบทเรียนนี้ นักเรียนได้เรียนหลักการอะไร  บทเรียนนี้เชื่อมต่อจากความรู้เดิมของนักเรียนอย่างไร   ท่านต้องการแลกเปลี่ยนข้อเรียนรู้อะไรจากบทเรียนนี้
• นักเรียนมีความเข้าใจผิดหรือความไม่รู้เกี่ยวกับหลักการนี้อย่างไรบ้าง    คุณรู้ได้อย่างไร   (ขอให้ยกตัวอย่างผลงานของนักเรียนที่ไม่รู้นั้น  และวิธีการที่คุณช่วยให้นักเรียนเกิดการเรียนรู้ ตามในแผนการเรียนรู้ใน LS   รวมทั้งข้อเสนอแนะต่อเพื่อนครูในการแก้ความเข้าใจผิดนั้น    หากจำเป็นอาจมีเอกสารแนบ) 
• คุณให้ความมั่นใจได้อย่างไรว่า นักเรียนได้เรียนรู้และเข้าใจบทเรียนนี้อย่างถ่องแท้ 
• สรุปข้อเรียนรู้ของครู เกี่ยวกับการเรียนวิชาของบทเรียนใน LS   จากกิจกรรมของ LS นี้
• ครูเรียนรู้สาระวิชานี้อย่างไร   ครูมีหลักฐานอะไรในการยืนยันว่าท่านเข้าใจหลักการดังกล่าวอย่างแท้จริง 

     ค. กลยุทธการสอน 

• กลยุทธการสอนของท่านต่อสาระวิชาใน LS เป็นอย่างไร ที่ทำให้นักเรียนเกิดความเข้าใจอย่างแท้จริง
• มีการเปลี่ยนแปลงอะไรบ้างใน LS รอบ ๒  จาก LS รอบ ๑   ทำไมจึงเปลี่ยน (เล่าการเรียนที่เกิดขึ้นในกระบวนการ LS รอบแรก)   
• ครูมีวิธีการดึงดูดความสนใจและการมีส่วนร่วมของนักเรียนอย่างไร   มีวิธีทำให้นักเรียนสนใจต่อเนื่องอย่างไร   ครูเอื้อให้นักเรียนสื่อสารกันและร่วมมือกันอย่างไร  ครูประเมินสิ่งที่นักเรียนรู้และเข้าใจอย่างไร   ครูสรุปตอนจบอย่างไร      
• สรุปข้อเรียนรู้ของครูจากการเข้าร่วม LS นี้ (ทั้งเฉพาะบทเรียนนี้  และข้อเรียนรู้ทั่วไป)    ขอให้สะท้อนคิด ให้ตัวอย่าง และสรุปสิ่งที่ครูได้เรียนเกี่ยวกับการสื่อสารในชั้นเรียน (เช่น เอื้อให้มีการสื่อสารกันระหว่างนักเรียนผ่านการออกแบบกระบวนการ  หรือผ่านการตั้งคำถามในชั้นเรียน ตั้งคำถามอย่างไรจึงจะเกิดการสื่อสารระหว่างนักเรียนกับนักเรียน  และระหว่างนักเรียนกับครู)  

     ง. กระบวนการศึกษาบทเรียน 

• การทำงานร่วมกันของครูในทีม LS มีผลให้ท่านเปลี่ยนพฤติกรรมการทำงานร่วมกับเพื่อนครูในโรงเรียนอย่างไร
• ในทางส่วนตัว กระบวนการ LS สร้างการพัฒนาตัวท่านในฐานะครูอย่างไร
• กระบวนการ LS นี้ มีจุดอ่อนจุดแข็งอย่างไร    จะพัฒนาให้ดีขึ้นในภาพรวมได้อย่างไร    จะปรับให้เหมาะต่อบริบทโรงเรียนของท่านได้อย่างไร    มีข้อเสนอแนะวิธีบูรณาการ LS เข้ากับตารางการปฏิบัติงานตามปกติได้อย่างไร

การเสนอเป็น PowerPoint   

รูปแบบการนำเสนอนี้เป็นการสรุปประเด็นสำคัญ สำหรับใช้ประกอบการนำเสนอในที่ประชุม หรือในการประชุมวิชาการ  โดยที่สมาชิกในทีมอาจช่วยขยายความบางตอน   และจะมีพลังมากหากมีวิดีโอคลิปของเหตุการณ์สำคัญประกอบ    สาระใน PowerPoint อาจปรับใช้รูปแบบตามรายงานข้างต้น  

การสาธิตบทเรียน

เป็นกระบวนการที่ทรงพลังมากในการเสนอวิธีการและผลที่เกิดขึ้นต่อผู้สังเกตการณ์จำนวนมาก    แต่ต้องขออนุญาตผู้ปกครองนักเรียนก่อน  ยิ่งมีการถ่าย VDO ยิ่งต้องขออนุญาต   กิจกรรมนี้ผู้สาธิตต้องมีประสบการณ์และมีความมั่นใจ   รวมทั้งนักเรียนต้องคุ้นเคยกับการมีผู้สังเกตการณ์จำนวนมาก   

 

กระบวนการ

นี่คือกระบวนการจัดทำรายงาน    ซึ่งเช่นเดียวกันกับทุกตอนของ LS  ต้องทำเป็นทีม และแบ่งงานกันทำ    โดยน่าจะมี facilitator เพื่อการดังกล่าว    ดีที่สุดหาก facilitator นี้ เป็น “คนนอกที่รู้เรื่องดี”   คือไม่ใช่คนในทีม แต่รู้เรื่อง LS และงานของทีม ดี   ทีมงานคนหนึ่งรับผิดชอบการรวบรวมและสังเคราะห์ข้อมูลจากการสะท้อนคิดนำมายกร่างรายงาน       

ทีมงานอีกคนหนึ่งรับผิดชอบรวบรวมและจัดระบบข้อมูล โดยทีมงานทุกคนช่วยกันดูว่ารวบรวมครบทุกความคิดเห็น    และมีข้อมูลช่วยสนับสนุนข้อเรียนรู้ครบทุกประเด็น   

หากจัดให้มีคลิปวิดีทัศน์ประกอบ ทีมงานอีกคนหนึ่งทำหน้าที่ บรรณาธิการ   หากมี PowerPoint ประกอบ ทีมงานอีกคนรับผิดชอบ                    

กระบวนการจัดทำรายงาน ต้องเป็นกระบวนการ “สะท้อนคิดและเรียนรู้” (reflect and learn) ไปพร้อมๆ กับการผลิตรายงาน

เผยแพร่สิ่งที่ได้เรียน

ทุกขั้นตอนของ LS เป็นการทำงานเป็นทีม และเป้าหมายส่วนหนึ่งคือการเรียนรู้จากการปฏิบัติ    และเขาให้หลักการว่า ปัจจัยสำคัญที่สุดที่นำสู่การเผยแพร่คุณภาพสูงคือการตระเตรียม  ซึ่งต้องทำเป็นทีม    ตรวจสอบว่ารายงานได้รับการ edit อย่างดี   ทุกตอนมีความชัดเจน อ่านเข้าใจง่าย   และก่อนเสนอรายงานฉบับจริง หรือนำขึ้นเว็บ ต้องให้คนที่ไม่ได้อยู่ในทีม LS ช่วยอ่านเพื่อตรวจสอบว่าอ่านแล้วเข้าใจได้ดี ไม่มีส่วนใดที่ไม่เข้าใจหรือเข้าใจยาก   

หากจะมีการนำเสนอด้วยวาจา   ต้องเลือกสมาชิกคนหนึ่งเป็นผู้เสนอ    มีการซ้อม โดยสมาชิกทุกคนเข้าร่วม    สมาชิกแต่ละคนซ้อมนำเสนอ ว่าจะเสนอส่วนสำคัญที่ใด  ควรมีการกำหนดว่าจะนำเสนอส่วนใดยาวขนาดไหน    มีการตรวจสอบความพร้อมของเทคโนโลยีที่จะใช้   

หากมีการนำเสนอด้วยการสาธิตกิจกรรม LS    ทีมงานทุกคนต้องเข้าร่วม โดยคนหนึ่งเป็นผู้สอน มีการแบ่งงานให้สมาชิกแต่ละคน  คนหนึ่ง (หรือหลายคน) ทำหน้าที่ต้อนรับและนำผู้เข้าสังเกตและเรียนรู้เข้าประจำที่ รวมทั้งให้คำแนะนำข้อพึงปฏิบัติและไม่ปฏิบัติระหว่างการสาธิต    ต้องมีคนรับผิดชอบจัดกระบวนการ “เสวนาและเรียนรู้” (debrief) ของทีมงาน ภายหลังการสาธิต    

นำสิ่งที่ได้เรียนรู้เข้าระบบจัดเก็บ (Archive)

เป็น “การจัดเก็บ” เพื่อให้มีคนค้นพบได้ และนำไปใช้ประโยชน์    ซึ่งต้องทำหลายๆ แบบ    แบบหนึ่งคือเอาขึ้นเว็บ    อีกแบบหนึ่งคือตีพิมพ์ในวารสารด้านการศึกษา    ต้องมีรายงานฉบับพิมพ์เป็นเล่มอยู่ในห้องสมุดโรงเรียน  และอยู่ในห้องสมุดของโรงเรียนอื่นๆ ในเขตพื้นที่ 

“การจัดเก็บ” ในที่นี้จึงมีเป้าหมายเชิงเผยแพร่หรือแชร์ความรู้ที่เกิดขึ้น    ครูทุกคนเป็นนักวิชาชีพ (ไม่ใช่นักเทคนิค)   นักวิชาชีพต้องทำงานประจำวันเพื่อยกระดับความรู้ความสามารถของตน และของเพื่อนร่วมวิชาชีพ     

สรุป

บทนี้ว่าด้วยเรื่องการรายงานการดำเนินการ LS    ซึ่งที่จริงแล้วเป็นขั้นตอนหนึ่งของการเรียนรู้เป็นทีมของครู    จากการดำเนินการเพื่อพัฒนางานของตน   เป็นกระบวนการที่สร้างจิตวิญญาณความเป็นครู  คือการที่ต้องร่วมกันเรียนรู้จากการปฏิบัติงาน    และแชร์แก่เพื่อร่วมวิชาชีพ    เพื่อร่วมกันจรรโลงคุณค่าของวิชาชีพ

ในบริบทไทย  นี่คือวิธีการที่ช่วยเอื้อการสร้างผลงานตามแนวทาง วPA ของครู 

วิจารณ์ พานิช

๒๑ ก.ย. ๖๖

         

[...วิโรจน์ ครับ]

สาระยาว แต่เป็นการให้เนื้อหาที่ครบถ้วนดีมากครับ ขอบคุณครับ …วิโรจน์ ครับ