1. ความหมายและความสำคัญของการพิสูจน์สัญชาติ (Definition and Importance of Proof of Nationality)

การพิสูจน์สัญชาติ (Proof of Nationality) หมายถึง กระบวนการแสวงหาพยานหลักฐานเพื่อมายืนยันการมีสิทธิในสัญชาติ นอกจากนี้ การพิสูจน์สัญชาติยังมีความหมายครอบคลุมไปถึงการพิสูจน์หน้าที่ของคนชาติที่มีต่อประเทศเจ้าของสัญชาติด้วย

แนวคิดเรื่องการพิสูจน์สัญชาติจึงเป็นแนวคิดในเชิง ‘วิธีการ’ ที่เกิดขึ้นมาพร้อมกับแนวคิดในเชิง ‘เนื้อหาสาระ’ ที่ว่าด้วยการมีสิทธิในสัญชาติของบุคคล หากแต่แนวคิดในเชิงวิธีการว่าด้วยการพิสูจน์สัญชาติไม่เคยถูกนำมากล่าวอ้างอย่างชัดเจน โดยเฉพาะในประเทศที่ระบบกฎหมายและระบบเทคโนโลยีในการจัดการประชากรถูกพัฒนาไปอย่างก้าวหน้า การพิสูจน์สัญชาติก็แทบจะเกิดขึ้นโดยอัตโนมัติในคราวเดียวกัน ยกตัวอย่างเช่น เมื่อบุตรของคนสัญชาติไทยเกิดขึ้นที่โรงพยาบาล เด็กก็จะไำด้รับหนังสือรับรองการเกิดที่ออกโดยโรงพยาบาลซึ่งชื่อบิดาและมารดาจะถูกระบุในเอกสารดังกล่าว หลังจากนั้นบิดามารดาก็ต้องนำเอกสารรับรองการเกิดจากโรงพยาบาลซึ่งเป็นเอกสารที่แสดงจุดเกาะเกี่ยวของเด็กกับบิดามารดาและสถานที่เกิด ไปแจ้งเกิดบุตรที่สำนักทะเบียนในพื้นที่ที่เด็กเกิด บิดามารดาต้องแสดงพยานหลักฐานว่าตนเป็นผู้มีสัญชาติไทย และเป็นบิดาหรือมารดาของบุตรจริง หากเป็นที่น่าเชื่อถือนายทะเบียนก็จะออกสูติบัตรสำหรับคนสัญชาติไทยให้แก่เด็กและเพิ่มชื่อเด็กในทะเบียนราษฎรในสถานะคนสัญชาติไทยตามบิดาหรือมารดาโดยพลัน

ในทางกลับกันการพิสูจน์สัญชาติจะมีความสำคัญมากเช่นในกรณีดังต่อไปนี้ เมื่อบุตรของบิดาสัญชาติไทยเกิดในต่างประเทศ ด้วยความไม่รู้บิดาไม่เคยแจ้งเกิดบุตร ณ สถานกงศุล หรือ สถานทูตไทยประจำประเทศนั้นๆ เมื่อเดินทางกลับเข้ามาประเทศไทยก็ไม่ได้ดำเนินการทางทะเบียนราษฎรใดๆ เพื่อรับรองว่าบุตรเป็นบุตรของบิดาสัญชาติไทยจริง ภายหลังบิดาเสียชีวิตลง ในกรณีนี้บุตรมีสิทธิในสัญชาติไทยโดยหลักสืบสายโลหิตจากบิดาตามกฎหมายว่าด้วยสัญชาติไทย แต่บุตรก็ยังตกอยู่ในสภาวะไร้รัฐไร้สัญชาติในความเป็นจริง จนกว่าจะพิสูจน์ได้ว่าบิดาเป็นคนสัญชาติไทย และบุตรเป็นบุตรของบิดาจริง ซึ่งการพิสูจน์สิทธิในสัญชาติในกรณีเช่นนี้ก็จะมีความซับซ้อนมากในเรื่องของการแสวงหาพยานหลักฐาน

 

ดังนั้น จะเห็นได้ว่าการพิสูจน์สัญชาติเป็นกระบวนการที่เกิดขึ้นอยู่ตลอดเวลา เมื่อไหร่มีการกล่าวอ้างสิทธิในสัญชาติเมื่อนั้นย่อมมีการพิสูจน์สิทธิเกิดขึ้น บุคคลธรรมดาอาจร้องขอการพิสูจน์สิทธิก็เพื่อใช้สิทธิในสัญชาติหรือสิทธิที่เกี่ยวเนื่องกับการมีสัญชาติ ไม่ว่าจะเป็น สิทธิในสวัสดิการของรัฐ หรือ สิทธิในการมีส่วนร่วมทางการเมืองเพื่อกำหนดแนวนโยบายที่อาจส่งผลกระทบกับตน หรือ การใช้สิทธิอื่นๆ ที่เหนือกว่าคนต่างด้าว เป็นต้น ส่วนรัฐเองก็อาจจะเป็นผู้เข้ามาพิสูจน์สิทธิในสัญชาติของบุคคล ในกรณีที่ต้องการรับรองสิทธิของบุคคลที่อาจจะมีความเสี่ยงในการตกเป็นคนไร้รัฐไร้สัญชาติ ดังเช่น กรณีของสถานทูตเยอรมันที่เข้ามาช่วยพิสูจน์และรับรองว่า เด็กชายเบนจามิน ซานเดอร์ เป็นบุตรของคนสัญชาติเยอรมันแม้ว่าบิดาจะเสียชีวิตแล้วก็ตาม หรือ รัฐอาจจะพิสูจน์เพื่อเพิกถอนสิทธิในสัญชาติของบุคคลก็เป็นได้ ดังเช่น กรณีของคนแม่อาย 1,243 คน เป็นต้น

 

แม้ว่า “สิทธิในการพิสูจน์สัญชาติ (Right to Proof of Nationality)” จะไม่ใช่สิทธิมนุษยชนด้วยตัวของมันเอง หากแต่มีความสำคัญในฐานะที่เป็น “วิธีการ (means)” อันจะนำไปสู่การมี “สิทธิในสัญชาติ (Right to a Nationality)” ซึ่งเป็นสิทธิมนุษยชนดังที่ปรากฏที่ในปฏิญญาสากล กติการะหว่างประเทศ และอนุสัญญาหลายฉบับ นอกจากนี้ ยังพอสรุปได้ว่าปัญหาความไร้รัฐไร้สัญชาติของมนุษย์ในปัจจุบันส่วนน้อยที่จะเกิดจากตัวกฎหมายที่กำหนดสิทธิในสัญชาติ หรือที่เรียกว่า “ความไร้รัฐไร้สัีญชาติโดยข้อกฎหมาย (De Jure Stateless or Nationalityless)” แต่ปัญหาส่วนใหญ่ที่ทำให้เกิด “ความไร้รัฐไร้สัญชาติโดยข้อเท็จจริง (De Facto Stateless or Nationalityless)” มักจะอยู่ที่เรื่องของการพิสูจน์ ซึ่งหมายถึง วิธีการแสวงหาพยานหลักฐานเพื่อมาพิสูจน์เงื่อนไขของการมีสิทธิในสัญชาติตามกฎหมายเสียมากกว่า