006 : ผ้าคลุมโรมัน vs จีวรพระ - ญาติกันนะ..จะบอกให้

เป็นเรื่องน่าสนใจไม่น้อยทีเดียวว่า แม้พระพุทธองค์จะเป็นชาวอินเดีย แต่พระพุทธรูปซึ่งเป็นสัญลักษณ์แทนพระองค์นั้นกลับริเริ่มโดยช่างชาวกรีกซึ่งสนใจพุทธศาสนา

เพราะแต่เดิมนั้น อินเดียโบราณไม่นิยมทำรูปคนไว้เป็นที่เคารพบูชา (บางท่านว่าเป็นถึงกับข้อห้ามทีเดียว) โดยช่างอินเดียจะใช้สัญลักษณ์แทนพระพุทธองค์ในเหตุการณ์สำคัญที่กล่าวถึงในพุทธประวัติ เช่น

เมื่อประสูติ ก็จะใช้รูปกอบัว หรือรูปพระนางสิริมหามายาประทับยืนหรือนั่งบนกอบัว หรือสร้างเป็นรอยพระบาทที่มีดอกบัวอยู่ตรงกลางพระบาท
เมื่อตรัสรู้ ก็ทำเป็นรูปบัลลังก์ภายใต้ต้นพระศรีมหาโพธิ์ เป็นเครื่องหมายแทนพระพุทธองค์
เมื่อประทานปฐมเทศนา ก็ใช้รูปธรรมจักรกับกวางหมอบ
เมื่อเสด็จปรินิพพาน ก็ใช้ภาพกองมูลดิน หรือสร้างเป็นพระสถูป เพื่อระลึกถึงพระองค์

ในราวปี พ.ศ.217-218 พระเจ้าอเล็กซานเดอร์มหาราช ได้บุกยึดดินแดนแถบลุ่มน้ำสินธุ และตั้งแม่ทัพนายกองปกครองบ้านเมืองเพื่อรักษาพระราชอาณาจักร

ครั้นเมื่อสิ้นพระเจ้าอเล็กซานเดอร์ ก็ไม่มีผู้ใดสืบทอดอำนาจเด็ดขาด ราชอาณาจักรก็แตกแยกออกเป็นประเทศต่างๆ โดยทางเอเชียนี้พวกกรีก (หรือชาวโยนก) ก็ต่างตั้งตนเป็นอิสระหลายอาณาเขตด้วยกัน จากนั้นก็ชักชวนสมัครพรรคพวกของตนให้เข้ามาตั้งรกรากในแถบตะวันตกเฉียงเหนือของอินเดียในปัจจุบัน ซึ่งต่อมาเรียกว่า อาณาเขตคันธารราษฎร์ (Gandhara) ซึ่งในปัจจุบันเรียกว่า กันดาฮาร์ (Kandahar)

อาณาเขตคันธารราษฎร์ในยุคเริ่มแรกนี้อยู่ในประเทศบัคเตรีย ซึ่งแม่ทัพกรีกคนหนึ่งตั้งตัวเป็นเจ้า ครั้นต่อมาบัคเตรียแพ้สงครามก็จำต้องตัดอาณาเขตคันธารราฐให้แก่พระเจ้าจันทรคุปต์ ต้นราชวงศ์โมริยะ และเป็นพระอัยกาของพระเจ้าอโศกมหาราช

ดังนั้น เมื่อพระเจ้าอโศกมหาราชอุปถัมภ์เชิดชูพระพุทธศาสนาไว้สูงสุด พระพุทธศาสนาก็จึงเข้าไปประดิษฐานในคันธารราฐนับแต่นั้น

เมื่อพระพุทธศาสนาของอินเดียผสมกลมกลืนกับวัฒนธรรมของชาวกรีกในคันธารราฐ ก็ไม่น่าแปลกใจที่ช่างกรีกจะแหวกหลักประเพณีเดิมของอินเดียที่ห้ามสร้างรูปบุคคล เนื่องจากพวกกรีกนั้นคุ้นเคยกับการสร้างปฏิมากรรมเป็นรูปเทพเจ้าต่างๆ อยู่แล้ว

ชุดผ้าคลุมของชาวโรมันเรียกว่า โทกา (toga) พระพุทธรูปศิลปะอินเดียแบบคันธารราษฎร์

ผลก็คือ พระพุทธรูปองค์แรกๆ ของโลกจึงมีรูปร่างละม้ายคล้ายพวกกรีก กล่าวคือ มีพระพักตร์คล้ายฝรั่ง (บ้างว่าคล้ายใบหน้าของเทพอพอลโล) พระนาสิกโด่ง พระโอษฐ์เล็ก พระเกศาเป็นเส้นผมอย่างคนสามัญและยาวสลวย แต่เกล้าขึ้นสูง (ซึ่งต่อมาได้วิวัฒนาการไปเป็นพระเกตุมาลาในภายหลัง)

ส่วนจีวรของพระพุทธองค์นั้นก็ทำหมือนกับเสื้อคลุมของชาวกรีก-โรมัน โดยจีวรมีลักษณะคล้ายผ้าหนา ส่วนใหญ่ห่มคลุมทั้งสองบ่า และมีริ้วรอยย่นเป็นริ้วใหญ่คล้ายของจริง

นี่คือ กำเนิดของพระพุทธรูปแบบคันธารราษฎร์ ซึ่งเป็นต้นกำเนิดแห่งพระพุทธรูปทั้งปวงในโลก

เมื่อศรัทธาและภูมิปัญญาของตะวันออกกับตะวันตกมาพบกัน

ณ สถานที่ที่มีความพร้อม และเวลาอันเป็นมงคล

ศิลปะที่งดงามที่สุดในโลกแบบหนึ่งจึงถือกำเนิดขึ้นด้วยเหตุปัจจัยนี้เอง

ประตูสู่มิติอื่น
ขอแนะนำหนังสือ อัฟกานิสถาน แหล่งผลิตพระพุทธรูปองค์แรกในโลก สุจิตต์ วงษ์เทศ บรรณาธิการ สำนักพิมพ์มติชน พฤษภาคม 2535 (ISBN 974-322-609-5)

ประว้ติของบทความ

ตีพิมพ์ครั้งแรกในคอลัมน์ มิติคู่ขนาน หนังสือพิมพ์กรุงเทพธุรกิจ เซ็คชั่นจุดประกายเสาร์สวัสดี เสาร์ 19 กุมภาพันธ์ 2548
ตีพิมพ์ในหนังสือ มิติคู่ขนาน สนพ. สารคดี
นำมาเผยแพร่ใน GotoKnow เพื่อประโยชน์สาธารณะ
อนุญาตให้วารสารออนไลน์ วทามิ นำไปเผยแพร่