ภาษาพาม่วน 6... "เหล่า" ที่ไม่ใช่เทือกเถา หรือ กองทหาร แต่เป็นป่าต่อบ้านติดชานดง
คำกล่าวที่ว่า เทือกเถาเหล่ากอ, เหล่าทหาร, เหล่านั้น และเหล่านี้ ไม่ต้องเปิดพจนานุกรม เราก็คงรู้ได้ว่าหมายถึง กลุ่ม พวก หมวดหมู่ของคน เชื้อแถว ว่านเครือ ก็เรียกว่าเหล่า
หลายหมู่บ้านในท้องถิ่นภาคอีสาน มีการนำคำว่า “เหล่า” มาตั้งเป็นชื่อหมู่บ้าน/ตำบล/อำเภอ เช่น บ้านเหล่า บ้านเหล่านาดี บ้านเหล่านกชุม บ้านเหล่าเกวียนหัก บ้านเหล่าโพนทอง (จังหวัดขอนแก่น) อำเภอเหล่าเสือโก้ก บ้านเหล่ากกหุ่ง (อุบลราชธานี) เป็นต้น
เมื่อศึกษาความหมายจากเอกสารพบว่า
1) พจนานุกรมลาว-ไทย-อังกฤษ ฉบับเฉลิมพระเกียรติ (มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ 2543: 565) กล่าวว่า เหล่า : (adj.) ป่าที่ต้นไม้แตกขึ้นใหม่หลังการตัด
2) สารานุกรมภาษาอีสาน-ไทย-อังกฤษ (ปรีชา พิณทอง 2532: 898) ให้ความหมายพร้อมยกบทวรรณกรรมอีสานโบราณ/ลาวมาประกอบไว้ว่า เหล่า: น. ไร่หรือสวนที่ทิ้งไว้จนรกร้างว่างเปล่า เช่น "น้อยดุ่งดั้นเถิงเหล่าดอนเลา ไพรสณฑ์แสนด่านกวางดูกว้าง” (สังข์สินไชย) และ “กูจักข้ามเหล่าไม้เมือสู่เมืองบน ก่อนแล้ว คราวไกลแสนชั่วผอมผายกว้าง” (ท้าวฮุ่ง)
3) พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2525 (2539: 901) เหล่า : (ถิ่น-อีสาน) ที่ซึ่งเคยเพาะปลูกแล้วทิ้งให้ร้าง (ถิ่น-พายับ) ป่าละเมาะ
คนโบราณทำไร่แล้วทิ้งให้เป็น "เหล่า" นี้ คนละบริบทกับปัจจุบันนะครับ เนื่องจากสมัยก่อนป่าดงมีมหาศาล เมืองใหญ่ก็ตั้งอยู่กลางป่าก็ว่าได้ เหตุผลทางธรรมชาติ ทางการเมืองก็มีส่วนสำคัญที่ประชาชนทิ้งบ้าน เช่น ภัยธรรมชาติ/สัตว์ป่า/โรคระบาด/ การหนีศัตรู/ข้าศึกกวาดต้อน /การหลบการเกณฑ์ทัพ/หนีส่วยไพร่ ฯลฯ
จากการใช้เรียกใช้พูดมา พอสรุปได้ว่า "เหล่า" เป็นกึ่งป่ากึ่งที่ที่ชาวบ้านเข้าไปทำมาหากิน เช่น ไปตัดไม้ หาของป่า ล่าสัตว์ ใช้เลี้ยงสัตว์ และ เป็นที่สัตว์ป่าออกมาหากินได้เป็นบางโอกาส เช่น คำพูดที่ว่า “เสือออกเหล่า” (เสือออกมาล่าวัวควายชาวบ้านที่เหล่า) “เหล่าเสือโก้ก”(เหล่าที่เสือออกมาร้อง โก้ก โก้ก) เหล่านกชุม (เหล่าที่มีนกมากมาย)
การนึกภาพง่าย ๆ ในที่ที่คนใช้ประโยชน์และระบบนิเวศน์ธรรมชาติดำรงอยู่ร่วมกัน ถ้าอยู่ริมลำน้ำใหญ่เรียกว่า บุ่ง หรือป่าบุ่ง ถ้าอยู่ริมดงใหญ่ ก็เรียกเหล่า คล้ายกันครับ
ผมไปเป็นครู กศน. ที่ศูนย์การศึกษานอกโรงเรียนภาคตะวันออกเฉียงเหนือ จังหวัดอุบลราชธานี นอกจากได้ยินชื่อ กิ่งอำเภอเหล่าเสือโก้ก(ปัจจุบันเป็นอำเภอแล้ว) ยังชอบชื่อหมู่บ้าน เหล่ากกหุ่ง (แปลตรง ๆ ว่าเป็นเหล่าที่ชาวบ้านเข้าไปปลูกมะละกอ) ว่าช่างไพเราะ ได้อารมณ์และความหมายดีแท้
ในความเป็นปรัชญาคำสอน ปราชญ์โบราณกล่าวเป็นผญาภาษิตไว้ว่า “เหมิดดงยังเหล่า เหมิดเฒ่าแก่ยังลูกหลาน” (เหมิด: หมด) อาจารย์ปรีชา พิณทอง (2528: 132) อธิบายผญาภาษิตบทนี้ว่า “ป่าใหญ่เรียกดง ดงน้อยเรียกป่า ป่าน้อยเรียกเหล่า เหล่าเกิดจากป่า ป่าเกิดจากดง เกิดติดต่อกันมาอย่างนี้ ในทำนองเดียวกันคนเราก็มีพ่อแม่ลูกหลาน เกิดสืบต่อกันไปไม่ขาดสาย หมุนเวียนไปมาอยู่อย่างนี้ชั่วกัปชั่วกัลป์อนันตชาติ”
ปัจจุบันชื่อท้องถิ่น "บ้านเหล่า..." ต่าง ๆ ที่กล่าวมาข้างต้นไม่มีลักษณะความเป็นดง ป่า หรือเหล่าอยู่เลย หรือหากจะมีบ้างก็เพียงร่องรอย เช่น ความเป็นที่เนินป่า มีพื้นลาดเป็นแนวน้ำซับให้เห็นอยู่บ้างเท่านั้น
และทั้ง ๆ ที่ป่าโดนตัด เหลือทิ้งรกร้างไว้ก็มากมายทั่วทุกพื้นที่ แต่ก็ไม่มีที่ไหนนำมาเรียกว่า “เหล่า” อีกแล้ว เพราะปัจจุบันมีคำที่ใช้เรียกป่าที่ควรเป็น "เหล่า" ว่า ที่ สปก.4-01 ไปเสียหมด
เหล่าจึงเป็นคำโบราณที่แสดงความอุดมสมบูรณ์ ที่ทั้ง คน สัตว์เลี้ยง สัตว์ป่า ร่วมกันดำรงชีพ ในสภาพที่พึ่งพิงอาศัยกันและกันมาในอดีต...
ผมใคร่ขอนำผญาภาษิต ที่เกี่ยวกับการพึ่งพาอาศัยกันและกันของวิถีสิ่งมีชีวิตและเกี่ยวข้องกับ “เหล่า” มาส่งท้ายสู่ท่านด้วยบทที่ว่า
“เสื่อสางช้างกวางฟานอาศัยป่า ป่าอาศัยสัตว์สิ่งฮ้าย จึงหนาแน่นมืดมุง เฮาอาศัยบ้าน บ้านเพิ่งบุญเฮา คันหากเฮาหนีเสีย กะเกิดเป็นดงไม้ คันเฮาหนีไกลบ้าน เฮือนซานสิเป็นป่า บ้านสิเป็นเหล่าเฮื้อ เครือสิเกี้ยวมืดมุง” (สีน้ำ จันทร์เพ็ญ และคณะ 2544: 343)
ศัพท์ที่สำคัญ ฟาน: เก้ง เพิ่ง: พึ่ง คัน: ครั้น,ถ้า เฮื้อ: ที่รก
แถบท้องถิ่นท่านมีชื่อหมู่บ้านเหล่าอะไรที่แปลก ๆ ไพเราะบ้างครับ ผมอยากทราบและเป็นการขยายการรับรู้ ในประวัติความเป็นมาอันอบอุ่น อุดมสมบูรณ์ของ “เหล่า” นั้น ๆ ให้พวกเราทราบทั่วกันครับ สวัสดีครับ.
อ้างอิง
ปรีชา พิณทอง. 2528. ไขภาษิตโบราณอีสาน. อุบลราชธานี: ศิริธรรม.
-----------------. 2532. สารานุกรมภาอีสาน-ไทย-อังกฤษ. อุบลราชธานี: ศิริธรรม.
ราชบัณฑิตยสถาน. 2539. พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2525. พิมพ์ครั้งที่ 6. กรุงเทพ ฯ: อักษรเจริญทัศน์.
มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์. 2543. พจนานุกรมลาว-ไทย-อังกฤษ ฉบับเฉลิมพระเกียรติ. กรุงเทพฯ: คณะมนุษยศาสตร์ มหวิทยาลัยเกษตรศาสตร์.
สีน้ำ จันทร์เพ็ญ. 2544. มูลมังดั้งเดิม ฉบับคัมภีร์พราห์ม-ผญาสอนพรทิพย์. กาฬสินธุ์: มูลมังดั้งเดิม.
ความเห็น (19)
ขอขอบคุณมากครับ****ผมนำไปออกอากาศตอนเช้าในรายการข่าวเด็ดร้อยเอ็ดเช้านี้**06.00-07.00น.ทุกวันครับ**ขอบคุณมากๆๆ***
- สวัสดีครับอาจารย์ เกษตรสิงขร101
- ยินดีที่ท่านนำเผยแพร่ทางวิทยุ
- ผมชอบบันทึกฝันผิดสถานที่ของท่าน ทั้งแก๊กเรื่อง และผญาสอนมิให้ลืมชาติกำเนิดเจ้าของนะครับ คิดว่าจะเป็นหนึ่งใน Tag คิดถึง ที่ผมเตรียมไว้ด้วยครับ อาจารย์
สวัสดีครับครูชา
เพิ่งเข้าใจคำว่า "เหล่า" อย่างจริงจังวันนี้แหละครับ เพราะไม่เคยคิดสงสัยเหมือนที่อาจารย์ตั้งข้อสังเกตเลยครับ
ขอบพระคุณมากสำหรับความรู้ครับ
- ขอบคุณครับท่าน
อัยการชาวเกาะ - ที่เกาะคงฝนตกเย็นดีนะครับ
- ที่ขอนแก่น อากาศไม่ร้อน แต่ยังไม่หนาวครับ
ขอบคุณท่าน
5. c เมื่อ พ. 21 พ.ย. 2550 @ 00:12
464413 ครับที่แวะเยี่ยม
สวัสดีครับ
ภาษาอีสานกับคำเมืองทางเหนือมีความเหมือนกันอยู่มากครับ
ทางเจียงใหม่ คำว่าเหล่า หมายถึงที่รกร้างที่ผ่านการหหักร้างถางพงเหมือนกันครับ
เช่นคำว่า ไฮ่เหล่า หมายถึงไร่ร้างครับ
และมีชื่อบ้านเหล่าอยู่หลายหมู่บ้านเช่นกันครับ
สวัดีครับคุณ paleeyon
ขอบคุณที่แวะเยี่ยมและเพิ่มความรู้ครับผม
ขอบคุณท่าน ผอ.
ภาษาอิสานวันละคำ ครับ
- ขอบคุณลุงวอครับ
- ผมติดตามภาษาอีสานของลุงวอ ทุกบันทึกนะครับ
เรียน คุณครูชา ครับ
ผมมาเรียนรู้ด้วย เพราะ ปัจจุบันคำนี้ เป็นคำที่เข้าใจยาก และดูเหมือนจะหายไปจากสังคมอีสานไปบ้างแล้ว และคุณครูอธิบายได้กระจ่างชัดดีครับ
ขอบคุณครับ
- ขอบคุณท่าน "ไม่แสดงตน " ความเห็นที่ 11 มากครับ ที่แวะเยี่ยมอ่านครับ
เรียน คุณครูชา ครับ
ด้วยความไม่คุ้นเคยกับ Gotoknow ผมเลยพลาดไม่ได้ลงชื่อครับ
- ครับขอบคุณครับ คุณสนอง
- ว่าแต่สมัครเข้ามาแลกเปลี่ยนใน gotoknow หรือยังครับ
- ที่จริงอย่างนี้ก็ใช้ได้แล้ว เพียงแต่ถ้าสมัครจะได้รู้จักกันมากขึ้น นานไปกี่วันก็ค้นหากันและกันง่ายครับผม
- ผมเองก็ค่อนข้างใหม่เพิ่งเริ้ม ก.ย. 50 นี่เอง
- ต่อมาจึงรู้ว่าเวทีนี้ เปิดกว้าง ประชากรก็มาก ดีครับ
เรียน คุณครูชา
ขอบคุณครับที่แนะนำ เวทีนี้ดี สำหรับการพบปะแลกเปลี่ยนความรู้อย่างสร้างสรรค์
ให้ผมหาฤกษ์งามยามดีก่อนนะครับ อิอิ
- อีหลีเด้อครับ คุณสนอง
อยากทราบว่าหนังสือมูลมั้งดังเดิม ยังมีขายหรือเปล่า แล้วขายที่ไหนบ้าง
- สวัสดีครับคุณtay ครับ
- นานทีเข้ามา เจอท่านเยี่ยมยามพอดี ขอบคุณครับ
- หนังสือมูลมั้งดังเดิม นี่ ผมซื้อที่ร้านชัยสถิตย์ อ.กระนวน ขอนแก่น ครับ จำราคาไม่ได้ ราว ๆ 300 นี่แหละครับ (ขออภัยผมจำไม่ได้) คิดว่าร้านหนังสือ แบบเรียน แถว กาฬสินธฺ มหาสารคาม ขอนแก่น น่าจะพอหาได้
- ขอบคุณครับผม
เรียน คุณครูชา
ขอบคุณมากค่ะ
พอดีอยากได้สักเล่ม แต่ในเขต กทม.ไม่ทราบว่าจะหาได้หรือเปล่า
ขอโทษด้วยที่ฉบับแรกไม่สุภาพเท่าไหร่ (รีบมากไป) แอบส่งเวลางานค่ะ