ชุมชนไม้เรียง : แผนแม่บทชุมชน สู่ยุทธศาสตร์การพัฒนา

                                ชุมชนไม้เรียง : แผนแม่บทชุมชน สู่ยุทธศาสตร์การพัฒนา

                                                                                                          บรรยาย : ผศ.ดร.ปัตพงษ์  เกษสมบูรณ์

                                                                  ภาควิชาเวชศาสตร์ชุมชน คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น

                  ‘ไม้เรียง’ เป็น 1 ใน 10 ตำบลของอำเภอฉวาง จังหวัดนครศรีธรรมราช มีอาชีพหลักคือ ทำสวนยาง แต่ปัญหาที่เกิดขึ้นคือผลผลิตยางที่ได้ ขายได้ในราคาต่ำไม่คุ้มกับต้นทุนการผลิตเพราะต้องใช้ปุ๋ยและสารเคมี จากการเก็บข้อมูลในชุมชนพบว่าชาวบ้านมีหนี้สินรวมกันทุกครัวเรือนกว่า 70 ล้านบาท ลุงประยงค์ รณรงค์ ผู้นำชุมชน จึงเริ่มศึกษาปัญหาที่เกิดขึ้น และพบว่าราคาที่ขายต่ำกว่าต้นทุนการผลิตเกือบเท่าตัว จึงเริ่มหาทางแก้ปัญหาให้ชาวบ้านซึ่งมีอาชีพทำสวนยางเป็นอาชีพหลัก รวมกลุ่มจัดตั้งโรงงานแปรรูปยางโดยการระดมทุนของชาวบ้าน 1 ล้านบาท สร้างโรงงานเอง บริหารจัดการกันเอง ใช้วัตถุดิบในท้องถิ่น ทำในขนาดที่พอดีกับไม้เรียง พอดีกับทรัพยากร ผลผลิตคน ขีดความสามารถในการบริหารจัดการ และเริ่มพัฒนาอาชีพเสริม โดยมีการตั้งศูนย์เรียนรู้ขึ้นในปี 2535เพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้ความรู้ที่ชาวบ้านต้องการ รวมทั้งการพัฒนาคนไปในตัวเพื่อให้ชาวบ้านสามารถแก้ปัญหาตนเองได้และมีเวลาทำกิจกรรมเพื่อชุมชน ปาฏิหาริย์แห่งการเรียนรู้มีจริง ไม้เรียงวันนี้ต่างจากวันวานแบบหน้ามือเป็นหลังมือเพราะพลังทางปัญญา

                    จุดเริ่มต้น คือ‘มีผู้นำทางความคิด’ ลุงประยงค์ มีอาชีพปลูกยางเหมือนชาวบ้านคนอื่น จึงประสบปัญหาเช่นเดียวกันแต่เพราะเป็นคนชอบคิด จึงคิดและเมื่อได้ข้อสรุปก็ไปคุยกับคนอื่น แล้วทดลองปฏิบัติจนเห็นผล เมื่อเห็นผลจึงเป็นที่ยอมรับของคนอื่นและเกิดเครือข่ายตามมา ไม่ใช่การรณรงค์ชั่วข้ามคืน แต่ค่อยๆ สร้างสมบารมีมาหลายสิบปี กลายเป็นปัญญาบารมีที่ก่อเกิดพลังการเปลี่ยนแปลง ไม้เรียงได้พลิกสถานการณ์ให้ดีขึ้นเพราะการสร้างสม‘ทุนทางปัญญา’ และเป็นตัวอย่างให้แก่ชุมชนอื่นเกิดให้เกิดการเรียนรู้และพัฒนาตาม และเพราะเกิดการ ‘จัดการความรู้ที่ดี’ จึงสร้างความสัมพันธ์และเกิดเครือข่ายโดยอาศัยความรู้จากภูมิปัญญาท้องถิ่น และความรู้จากหน่วยงานที่เกี่ยวข้องภายนอกซึ่งมีความรู้ระดับสูงและมีเทคโนโลยีขั้นสูง

                    ผลที่ได้รับ ชาวบ้านตั้งใจที่จะพัฒนาแก้ไขปัญหาตัวเอง มีการพัฒนาอาชีพโดยยึดหลักเศรษฐกิจพอเพียงมีการประเมินตนเองและองค์กรไม่เน้นความเสี่ยงทำด้วยความพอประมาณรู้จักตนเอง เน้นความมีเหตุผลในการวิเคราะห์ข้อมูลเพื่อการตัดสินใจ การทำงานโดยมีการวางแผน กำหนดเป้าหมาย กระบวนการเพื่อให้บรรลุเป้าหมายชัดเจน รวมทั้งวางแผนแก้ปัญหา ป้องกันปัญหาไว้ด้วย เพื่อสร้างภูมิคุ้มกันจึงไม่เกิดปัญหาในทางปฏิบัติ เป็นการพัฒนาที่มาจากการคิดเองของชาวบ้านไม่ใช่กำหนดมาจากเบื้องบน กลายเป็น “แผนแม่บทชุมชน”โดยมีขั้นตอนการพัฒนา คือ เริ่มจาก ค้นหาแกนนำ และองค์กรท้องถิ่น  จุดประกายความคิดกระตุ้นให้ชุมชนหันมาสมนใจเรื่องใกล้ตัว ขยายแนวคิดการพึ่งพาตนเอง จัดทำเวทีพูดคุยกัน ศึกษาประวัติชุมชน ในลักษณะเป็นเจ้าของร่วมกัน เชิดชูภูมิปัญญาท้องถิ่นที่ซ่อนอยู่ในชุมชน สำรวจ รวบรวมข้อมูล กำหนดประเด็นที่อยากรู้ร่วมกัน วิเคราะห์ สังเคราะห์ข้อมูล ช่วยกันจัดหมวดหมู่ ทำความเข้าใจในข้อมูลที่ชัดเจนและหาทางออก มอบผู้รับผิดชอบงานตามที่เขาถนัด ถ้าเหลือบ่ากว่าแรงก็ใช้พลังเสริมจากภายนอก ยกร่างแผนแม่บทชุมชน เมื่อมีข้อมูลแล้ว ทุกคนเกิดการรับรู้ร่วมกัน และมีทิศทางด้วยการกำหนดกันเอง กลายเป็นแผนงานในที่สุด ประชาพิจารณ์แผนแม่บทชุมชน โดยใช้เวทีสภาหมู่บ้าน พิจารณาถึงความเป็นไปได้ ความถูกต้องตามเจตนาของผู้คนในพื้นที่ ความเหมาะสมในการนำแผนไปสู่การปฏิบัติ จัดลำดับความสำคัญ กำหนด ช่วงเวลา หาวิธีการที่จะทำให้แผนประสบความสำเร็จ นำแผนไปสู่การปฏิบัติโดยมอบให้ตัวแทน แต่ละกิจกรรมที่เขาต้องการ นำไปบริหารจัดการด้วยตนเอง โดยใช้ทุนในชุมชนทุกทุนที่มีอยู่มาช่วยกัน ทบทวนปรับปรุง เมื่อติดขัด เจอปัญหา ใช้วิธีการปรับแผน โดยอาจใช้เวทีกลุ่มหรือชุมชนช่วยตัดสินใจ ประเมินผล สรุปบทเรียนการทำงาน เป็นการสรุปการทำงาน ว่าประสบความสำเร็จ หรือล้มเหลว ว่าเป็นเพราะอะไร มีการแก้ไขแล้วเป็นอย่างไรบ้าง การตัดสินใจทุกขั้นตอนเน้นการมีส่วนร่วมเป็นสำคัญ

                     จาก ‘แผนแม่บทชุมชน’ สู่ "ยุทธศาสตร์" การพัฒนาเรื่องต่างๆเนื่องจากไม้เรียงตระหนักว่า มีปัจจัยมากมายที่เกี่ยวข้องกันจนมีการพัฒนา“แผนแม่บทยางพาราไทย" ซึ่งเป็นแผนที่ไม้เรียงร่วมกับผู้นำชาวสวนยางนครศรีธรรมราชร่างขึ้น ที่เกิดจากการวิจัยและพัฒนาการศึกษาจากเอกสารและจากประสบการณ์ของชุมชนเอง นำมาวิเคราะห์และสังเคราะห์หาแนวทางเพื่อแก้ไขปัญหาอย่างบูรณาการ

                     สรุปว่า การพัฒนาเพื่อให้เกิดความยั่งยืน การใช้ "ภูมิปัญญา" ของชาวไม้เรียงและนครศรีธรรมราช ที่ได้เรียนรู้ วิจัย และค้นหาแนวทางเพื่อแก้ไขปัญหาด้วยตนเอง ที่ไม่หยุดเพียงแค่ยางพารา เพราะปัญหาของชุมชนมีความซับซ้อนและต้องทำอย่างมีแบบมีแผนและเป็นยุทธศาสตร์ที่ชุมชนเป็นคนคิดเอง ไม่ใช่โครงการที่คนภายนอกหยิบยืนให้.

                                                                                                                                                   อลิสา/สรุป

 อ่านเพิ่ม

-http://www.tlg.rmutt.ac.th/

-http://www.siamsouth.com/smf/