ผังชุมชน : การสร้างกระบวนการเรียนรู้ตนเอง "ด้วยตนเอง"
เครื่องมือในการที่จะช่วยให้เราได้เรียนรู้ตนเองนั้นมีอยู่อย่างมากมาย แต่เครื่องมือที่ผมเคยใช้และประสบความสำเร็จในการสร้างกระบวนการเรียนรู้ตนเองได้ดีอันหนึ่งนั้นก็คือ "ผังชุมชน"
"ผังชุมชน" ผมได้รู้จักครั้งแรกเมื่อครั้งได้ทำงานวิจัยแบบ PAR (Participatory Action Research) ซึ่งได้ใช้ในการจัดทำผังโครงสร้างองค์กรชุมชนรวมถึงแผนผังทรัพยากรและป่าไม้ในชุมชน
เมื่อครั้นได้มาทำเวทีจัดการความรู้ จึงได้มีโอกาสประยุตก์ใช้ผังชุมชนนี้มาเพื่อให้ทุก ๆ ท่านในเวทีได้ร่วมกิจกรรมในการเรียนรู้เพื่อรู้จักตนเองได้มากขึ้น
ครั้งหนึ่งที่ผมประทับใจอย่างไม่มีวันลืมก็คือ การทำผังชุมชนในเวทีจัดการความรู้แบบมีส่วนร่วมกับพี่ ๆ ที่สำนักงานสหกรณ์จังหวัดอุตรดิตถ์ จึงขออนุญาตนำกราบเรียนทุก ๆ ท่านเพื่อร่วมรับทราบความประทับใจจากกิจกรรมง่าย ๆ ที่เราร่วมกันทำในวันนั้น
ขั้นตอนแรก ในวันนั้นเราเริ่มกิจกรรมด้วยการเปิดประเด็นพูดคุยในเรื่องของ "ความหมายของสหกรณ์"
เป็นคำสั้น ๆ แต่มีความหมาย "สหกรณ์คืออะไร"
ในวันนั้นทั้งพี่ ๆ รุ่นใหญ่และน้อง ๆ รุ่นเล็ก ร่วมช่วยกันตอบคำถามกันอย่างหน้าตาเคร่งเครียด เพราะเป็นเรื่องใกล้ตัวมาก ๆ ครับ แต่บางครั้งก็อาจจะมองข้ามไป
ทุก ๆ คนก็ร่วมกันคิด ร่วมกันตอบ ทำให้น้องใหม่ ๆ หลาย ๆ ท่านที่เพิ่งเริ่มเข้ามาทำงานที่สหกรณ์จังหวัดฯ
ไม่นานเราได้ทราบความหมายของสหกรณ์จากพวกพี่ ๆ
รวมถึงพี่ ๆ ก็ได้ทบทวนสิ่งที่ตนเองทราบอยู่แล้วให้ชัดเจนมากยิ่งขึ้นด้วยครับ
ขั้นตอนที่ 2 กับคำถาม "สหกรณ์มีกี่ประเภท" และ "ในจังหวัดอุตรดิตถ์มีสหกรณ์ประเภทใดบ้าง"
คำถามนี้เป็นเพื่อทบทวนเชื่อมโยงความรู้ระหว่างฝ่ายบริหารและฝ่ายปฏิบัติการ (หน่วยส่งเสริมสหกรณ์) เพื่อทบทวนถึงสหกรณ์ต่าง ๆ ที่อยู่ในความรับผิดชอบและเป็นคำถามนำเพื่อก้าวไปสู่การจัดทำ "ผังชุมชน"
ขั้นตอนที่ 3 ร่างผังชุมชน
ในวันนั้นผมได้รับความร่วมมือแบบจงใจและแบบบังเอิญในการหาผู้มีความสามารถในการ "ร่างผังชุมชน" เพื่อใช้เป็นต้นแบบในการลงจุดของสหกรณ์ในจังหวัด
วันนั้นผมได้อาสาสมัครในการวาดรูปก็คือ พี่อัมพร มาร่วมกันหาแผนที่ของจังหวัดก่อนหน้าวันอบรม 1 คืน และฝากให้พี่อัมพร (เสื้อคลุมสีดำ) ไปทดลองวาดมาจากบ้าน
เมื่อถึงวันจริง พี่อัมพรก็รับอาสาในการร่างผังชุมชนโดยใช้ดินสอ โดยใช้สถานที่ด้านหน้าของห้องประชุมสหกรณ์จังหวัดฯ ซึ่งในขณะที่วาดอยู่นั้นได้มีพี่ ๆ เข้ามาช่วยเหลือและร่วมกันทำงานจนได้เป็นร่างของผังชุมชนออกมา
ขั้นตอนที่ 4 การเตรียมสัญลักษณ์ (ตัดกระดาษ)
หลังจากที่เราได้คำตอบจากขั้นตอนที่ 2 ว่า สหกรณ์ในจังหวัดอุตรดิตถ์มีกี่ประเภท และแต่ละประเภทมีจำนวนเท่าใด
เราก็ได้โจทย์คร่าว ๆ ว่า
เราจะต้องใช้กระดาษกี่สี เพื่อให้ครบตามจำนวนประเภทสหกรณ์ที่มีอยู่
เราจะต้องใช้สีและสัญลักษณ์อะไร เพื่อแทนแต่ละประเภทของสหกรณ์
เราจะต้องใช้สีและสัญลักษณ์แต่ละประเภทจำนวนเท่าใด เพื่อให้เพียงพอตามจำนวนสหกรณ์ที่มีอยู่ในจังหวัดอุตรดิตถ์
จากนั้น อุปกรณ์ที่หาได้ทั่วไปในสำนักงาน "กรรไกร" ก็ถูกนำมาใช้เพื่อตัดเป็นสัญลักษณ์ให้ได้จำนวนตามที่ต้องการ
ขั้นตอนที่ 5 การลงสัญลักษณ์ตามตำแหน่งที่ตั้งของสหกรณ์
หลังจากที่ได้สัญลักษณ์ต่าง ๆ ที่แทนประเภทและจำนวนของสหกรณ์ในจังหวัดแล้ว
ทุก ๆ คนที่มี "ความรู้" เกี่ยวกับที่ตั้งของสหกรณ์ ก็จะมาช่วยกันติดกระดาษ ลงจุดต่าง ๆ ให้ตรงกับสถานที่ตั้งของสหกรณ์ที่มีอยู่โดยแยกเป็นประเภทและอำเภอ
ใครรับผิดชอบสหกรณ์ประเภทใด รับผิดชอบอำเภอไหน มาร่วมกันแลกเปลี่ยนเรียนรู้กับผู้ชำนาญการด้านพื้นที่ ว่าสหกรณ์แต่ละแห่งนั้น ตั้งอยู่ทิศใดของแผนที่
วันนั้นสิ่งที่ทำให้ผมประทับใจมาก ๆ นั้นก็คือ "ความร่วมไม้ร่วมมือ" และการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ในขณะที่ติดกระดาษแผ่นเล็ก ๆ นั้นมีอยู่มากมาย
ทั้งในเรื่องตำแหน่งของที่ตั้งสหกรณ์ อยู่บนถนนเส้นไหน อยู่ฝากใดของอำเภอ
ทุก ๆ คนช่วยกันเก็บรายละเอียดคนละเล็ก คนละน้อย ตรวจสอบความถูกต้องและครบถ้วนของสหกรณ์ประเภทต่าง ๆ
จากนั้น ช่วยกันเขียนรายละเอียด ชื่อสหกรณ์และที่อยู่ลงไปตรงสัญลักษณ์ตามจุดที่อยู่ของแต่ละสหกรณ์นั้น ให้ได้ละเอียดที่สุดเท่าที่จะทำได้
เวลาประมาณ 1 ชั่วโมง ผนวกกับการร่วมแรงร่วมใจจากทุก ๆ ท่านในเวทีวันนั้นก็ทำให้เราได้ "ผังชุมชน" ที่แสดงตำแหน่งที่ตั้งของสหกรณ์ทั้งหมดของจังหวัดอุตรดิตถ์ออกมา
ขั้นตอนที่ 6 แลกเปลี่ยนเรียนรู้และสรุปรายละเอียดของแต่ละสหกรณ์
อุปกรณ์ที่ใช้
หลังจากที่เราร่วมกันสร้าง "ผังชุมชน" เสร็จเรียบร้อยแล้ว ได้มีการมอบหมายของตัวแต่ของแต่ละ Mobile (หน่วยส่งเสริมสหกรณ์) ได้ออกมาบรรยายสรุปถึงรูปแบบ ลักษณะ ตำแหน่ง ที่ตั้ง ปัญหา และสิ่งต่าง ๆ เกี่ยวกับสหกรณ์ที่ตนเองได้รับผิดชอบอยู่ ซึ่งกระบวนการทั้งหมดนั้นทำให้เกิดความเข้าใจและเชื่อมโยงกันในการทำงานของฝ่ายบริหารและฝ่ายปฏิบัติการมากขึ้น
"ถ้าเราเห็นภาพแผนผังที่ตั้งของสหกรณ์ก่อนหน้าที่จะแบ่งงาน เราคงไม่ต้องวิ่งรถสวนกันไปสวนกันมาอย่างเช่นทุกวันนี้" (คำพูดจากผู้เข้าร่วมเวทีท่านหนึ่ง)
ผังชุมชนเป็นเครื่องมือที่ช่วยให้เรามองเห็นภาพชุมชนในภาพกว้าง เพื่อเรียนรู้ตนเอง โดยตนเอง และเพื่อตนเอง
อุปกรณ์ที่ใช้
- กระดาษพรู๊ฟ 1แผ่น
- กระดาษสี 6 สี
- กรรไกร
- กาว
- ดินสอ
- ปากกาเคมีหรือสีเมจิ
- ใจและความรู้ของทุก ๆ คน
