ทำขวัญนาค 7 (คิดอย่างไรกับผู้ที่ทำหน้าที่เป็นหมอขวัญ)

คงไม่สามารถแก้ไขปัจจุบันให้กลับไปเป็นได้อย่างในอดีต แต่การเลือกกระทำอย่างสมเหตุผลเหมาะกับการสื่อความหมาย เพื่อให้สมกับความตั้งใจในการสร้างกุศล

ทำขวัญนาค 7 

(คิดอย่างไรกับผู้ที่ทำหน้าที่

เป็นหมอขวัญ)

โดย ชำเลือง มณีวงษ์

ผู้มีผลงานดีเด่น รางวัลราชมงคลสรรเสริญ ปี 2547

          ได้กล่าวในตอนที่ 4 แล้วว่าด้วยความก้าวหน้าทางการศึกษา ความเจริญเข้ามาแทนที่ ทำให้ความเชื่อ ความคิด ความต้องการของคนเราเปลี่ยนไปตามกาลเวลา พิธีทำขวัญนาคจากในอดีตได้มีการเปลี่ยนแปลงไปจากเดิมค่อนข้างมาก จะเห็นได้จากผู้ที่มาทำหน้าที่เป็นหมอขวัญ จากพราหมณ์มาเป็นผู้สูงวันจนถึงบุคคลทั่วไป ดังนี้

          - พราหมณ์ ทำหน้าที่ประกอบพิธีทำขวัญนาคเป็นเจ้าพิธีให้คำแนะนำผู้ที่จะบวช

          - ผู้ที่อยู่ในปัจฉิมวัยคนสูงอายุเป็นผู้ประกอบพิธีทำขวัญนาค สอนนาคและเชิญขวัญ

          - ผู้สูงอายุและมีผู้ช่วยประกอบพิธีทำขวัญนาค สอนนาคและเชิญขวัญ

          - ผู้สูงอายุและหมอขวัญชาย-หญิง ทำพิธีทำขวัญนาคด้วยลีลาที่เปลี่ยนไปบ้าง

          - หมอขวัญชาย-หญิงทำหน้าที่ร้องเล่าเรื่องราวสู่ขวัญและเป็นผู้ประกอบพิธี

          - ศิลปินนักแสดงทำหน้าที่ร้องเพลงสากลในพิธีทำขวัญนาค

          - คนหนุ่มสาว ชาย-หญิงฝึกหัดร้องและรับงานทำขวัญนาคอย่างมหรสพ

          - ผู้ที่ครองเพศนักบวช มาปฏิบัติหน้าที่ทำขวัญนาคอย่างสามัญชน

          - จากมนต์เสน่ห์ที่มีความขลัง กลายเป็นมนต์สนุกที่ขาดคติสอนใจไปโดยปริยาย

          - ทำขวัญนาคสุดมัน เต้นกันแบบจัดคอนเสิร์ต มีทั้งไฟแสงสีวูบวาบจับใจ

          ที่กล่าวมาจากในอดีตจนถึงวันนี้ จะเห็นได้ว่าเป็นวิวัฒนาการของขนบประเพณี หรือเป็นพิธีกรรมหนึ่งที่เริ่มต้นด้วยความศรัทธาเลื่อมใส สงบร่มเย็น จนกลายมาเป็นความสนุกสนานและบันเทิง

                      

          พิธีทำขวัญนาคเป็นความเชื่อที่มีมานานตามศาสนาพราหมณ์ ซึ่งมีความเกี่ยวข้องกับพระพุทธศาสนา พราหมณ์เป็นผู้ทำหน้าที่หมอขวัญ การทำขวัญนาคในยุคเริ่มต้น มีระเบียบแบบแผนที่เคร่งครัดมาก ทำให้พิธีกรรมเป็นที่น่าศรัทธาเลื่อมใส มีมนต์เสน่ห์แห่งความขลัง ผู้ที่ได้รับฟังคือนาค พ่อ แม่และญาติกามีสมาธิ มีจิตใจผ่องแผ้วแจ่มใส อิ่มเอมใจที่ได้เข้าร่วมพิธี เสริมศรัทธาบารมีและมีความสุขใจ

          ผู้สูงวัย (ปัจฉิมวัย) บุคคลที่ได้รับการยอมรับนับถือในท้องถิ่น เป็นผู้ที่มีจริยธรรมงดงามควรแก่การเคารพยกย่อง เป็นผู้ทำหน้าที่ทำขวัญนาค ในยุคก่อนเมื่อ 150 ปีล่วงมาแล้ว กำหนดให้หมอทำขวัญนาคต้องเป็นผู้ชายเท่านั้น ทั้งนี้เพราะเรื่องของการบวชเป็นพระ จะต้องไม่ข้องเกี่ยวกับผู้หญิงยกเว้นโยมมารดา ในยุคต้น ๆ ของพิธีการทำขวัญจึงมีแต่หมอทำขวัญนาคที่เป็นชายสูงอายุเป็นผู้ทำพิธีท่องมนต์คาถาอวยชัยให้พรและแนะนำกิจที่ควรปฏิบัติควรยกเว้นเมื่อบวชเป็นพระสงฆ์ เป็นประโยชน์ต่อนาคโดยตรง นอกจากนั้นยังสอนให้ได้ล่วงรู้ถึงบุญคุณของผู้ที่ให้กำเนิดอย่างลึกซึ้งจับใจ

          ผู้สูงวัยกับทายาทคนรุ่นใหม่เข้ามามีส่วนร่วมเป็นผู้ช่วยในพิธีทำขวัญนาค ตรงนี้จะต้องทำความเข้าใจในเบื้องต้นว่า เมื่อถึงเวลาหนึ่งเจ้าของวิชารู้สึกว่าตนเองจะทำหน้าที่นี้ต่อไปได้อีกไม่นาน ท่านก็จะหาคนรุ่นใหม่เข้ามาแทนที่ ลูกบ้างหลานบ้างเรียกเข้ามาฝึกหัดพิธีกรรมเพื่อที่จะรับมรดกการทำขวัญนาคเอาไว้ต่อจากท่าน และท่านจะกำหนดให้มาว่าอะไรร้องได้พูดได้สอนได้ อะไรบ้างที่ท่านไม่ต้องการให้คนรุ่นใหม่ที่เป็นลูกศิษย์ของท่านนำเสนอในพิธี ภาพที่ออกมาจึงยังคงเป็นแบบฉบับครูที่น่าศรัทธาเลื่อมใส ไม่มีจืดจาง ได้รับฟังที่ไหนผู้ฟังรับรู้ได้ว่า หมอขวัญคนนี้มีที่มาจากใคร เป็นศิษย์ของครูท่านใด

           

          ผู้สูงอายุและหมอขวัญชาย-หญิง ทำพิธีทำขวัญนาค เป็นยุคที่หมอขวัญผู้สูงวัยจัดหาศิษย์ที่เป็นผู้หญิงเข้ามามีส่วนร่วมในการร้อง และแสดงบทบาทประกอบในบางส่วนช่วงตอนที่จำเป็นได้แก่ ตอนแม่แพ้ท้อง ตอนเจ็บท้อง ตอนกล่อมลูก เจ้าภาพผู้จัดงานอุปสมบทได้รับฟัง ได้เห็นสิ่งที่ดีใกล้ตัวมากยิ่งขึ้นและด้วยลีลาที่เปลี่ยนไปบ้างทำให้ได้รับความนิยมในการติดต่อหมอทำขวัญนาคที่มีผู้หญิงมาช่วยร้องประกอบพิธีด้วย แต่ในเนื้อหาใจความยังคงเดิม เพียงแต่หมอหญิงเป็นผู้ร้องเพลงไทยเดิมประกอบในพิธีให้ดูสมจริงในการบอกเรื่องราวมากยิ่งขึ้น

          หมอขวัญชาย-หญิงทำหน้าร้องเล่าเรื่องราวสู่ขวัญและเป็นผู้ประกอบพิธีอย่างเต็มตัว ในบางเจ้าภาพถ้ามีเพียงหมอผู้ชายคนเดียวไม่ติดต่อไปทำขวัญนาค จะต้องให้หาหมอผู้หญิงไปร่วมในพิธีทำขวัญนาคด้วย ในยุคนี้เริ่มมีการร้องเล่นไปในทางสนุกสนานและสลับผลัดเปลี่ยนบรรยากาศเป็นความบันเทิงบ้างแล้ว หมอทำขวัญ 2 คน (ชาย-หญิง) ทำหน้าที่เป็นตัวแทนพ่อ แม่ของนาคเล่าเรื่องราวและยกประเด็นหลัก ๆ ตั้งแต่จุติในครรภ์ของมารดาจนเลี้ยงดูมาถึงวันที่นาคได้บวช หมอ 2 คนสลับผลัดเปลี่ยนกันร้องเพลงไทยเดิม เพลงแหล่และทำนองอื่น ๆ อ้อนออดท่านเจ้าภพขอรางวัล สร้างบรรยากาศและสีสันได้มากขึ้น แต่มิได้หย่อนในสาระที่นำเสนอ

          ศิลปินนักแสดงทำหน้าที่ร้องเพลงสากลในพิธีทำขวัญนาค มาในยุคนี้จุดเปลี่ยนมีไม่มากเมื่อศิลปินนักแสดงนาฏดนตรี (ลิเก) เข้ามามีบทบาทในพิธีทำขวัญนาค แต่บรมครูลิเกรุ่นเก่าอย่างพ่อครูขุนแผน ลูกปราจีน ก็ไม่ทำให้พิธีกรรมที่เชื่อถือมานานลดหย่อนลงไปเลยแม้แต่น้อย เพราะท่าเป็นนักแสดงชั้นนำในยุคนั้น  ท่านเข้ามาสู่พิธีทำขวัญนาคด้วยความรู้ที่ครบถ้วนสมบูรณ์ ต่างจากศิลปินแขนงอื่น ๆ ที่เน้นการร้องเพลงเป็นหลักแทบจะกล่าวได้ว่า มาขายเสียงที่ไพเราะให้ได้รับฟังกันมากกว่าการแนะนำชีวิตและกิจของสงฆ์ตามรูปแบบของพิธีทำขวัญนาคดั้งเดิม

          คนหนุ่มสาว ชาย-หญิงฝึกหัดร้องและรับงานทำขวัญนาคอย่างมหรสพ ในยุคนี้นับถอยหลังไปสัก 10 หรือ 20 ปี บรมครูหมอทำขวัญที่เป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นในแต่ละท้องถิ่นมิได้เป็นต้นฉบับหรือเป็นครูผู้ที่ถ่ายทอดความรู้ไปยังคนรุ่นหนุ่มสาวสมัยใหม่กันแบบเมื่อ 50-60 ปีก่อน เพราะเท่าที่สังเกตบนเวทีคอนเสิร์ตได้พบว่า มีนักร้องนำเอาบางส่วนของพิธีทำขวัญนาคไปร้องบนเวทีการแสดงดนตรีซึ่งไม่เหมาะสมกับเวลาและสถานที่และยังกล่าวเสริมอีกว่า นอกจากรับงานร้องเพลงแล้วยังรับทำขวัญนาคด้วย ก็คงต้องตัดสินใจกันเอาเองว่าจะคิดอย่างไร ผมคงไม่อาจที่จะแสดงความเห็นส่วนตัวลงไปได้ ค่านิยม กระแสสังคมมีอิทธิพลต่อความคิดและการประทำมิใช่น้อย

          ผู้ที่ครองเพศนักบวช มาปฏิบัติหน้าที่ทำขวัญนาคอย่างสามัญชน (คนธรรมดา) นั่งลงทำพิธีในระดับเดียวกับนาคและประชาชน  ย้อนหลังไปในเวลาที่ผ่านมาผมได้ฟังเทศนาของหลวงพ่อ เจ้าอาวาสวัดในท้องถิ่นในชุมชน เจ้าของงานได้นิมนต์ท่านให้มาเทศนาสอนนาค ตั้งแต่ผมยังเป็นเด็ก ๆ โดยเฉพาะที่บ้านเกิดของผม บ้านใดจัดงานบวชพระ ถ้าไม่มีหมอทำขวัญนาค ท่านก็จะนิมนต์พระคุณเจ้ามาเทศนาสอนนาค ซึ่งเนื้อหาใจความจะคล้าย ๆ กับหมอทำขวัญนาคเพียงแต่ท่วงทำนองที่พระเทศนาจะเป็นการพูดและมีเสียงเอื้อนเอ่ยบ้างในบางตอน เรียกว่าทำนอง “ธรรมวัตร” ส่วนหมอทำขวัญก็จะใช้ทำนองธรรมวัตรและอื่น ๆ ประกอบกัน แต่ในวันนี้ การเทศนาของพระคุณเจ้าเปลี่ยนแปลงไปตามสมัยนิยม จากการนั่งเทศนาบนธรรมมาศเทศน์ ลงมานั่งกับพื้นราบมีพรมปูพื้นให้พระท่านกล่าวทำขวัญนาคด้วยวิธีการอย่างหมอทำขวัญ ร้องเพลงด้วยท่วงทำนองและลีลาต่าง ๆ ตามพิธีทำขวัญนาคทั่วไป สร้างอารมณ์สะเทือนใจให้กับผู้ที่เป็นเจ้าภาพ ก็เป็นทางเลือกอีกช่องทางหนึ่งที่สนองตามความต้องการและค่านิยมในยุคปัจจุบันนี้

          จากมนต์เสน่ห์ที่มีความขลังกลายเป็นมนต์สนุกที่ขาดคติสอนใจไปโดยปริยาย เมื่อหมอทำขวัญนาคมีที่มาจากแหล่งต่าง ๆ ไม่ได้เป็นไปอย่างในอดีต บางท่านอาจจะมาจากหมอเสก ก็ท่องบ่นคาถามากหน่อยแทบจะไม่มีเนื้อหาเน้นที่คาถาอาคมข่มใจเป็นหลัก บางท่านมาจากพิธีกร โฆษก ก็พูดมากหน่อย ใช้วิธีการพูดสอนแนะนำเป็นหลัก หมอขวัญบางท่านมาจากนักร้องก็โชว์เพลงร้องที่มีเนื้อหาเกี่ยวกับงานบวชพระด้วยท่วงทำนองและจังหวะลีลาที่สนุกสนาน ล่วงผ่านหัวใจของงานไปโดยไม่รู้ตัว มองข้ามสิ่งที่หมอขวัญรุ่นเก่า ๆ ที่ได้เขียนเอาไว้เป็นตำรา “สอนนาคและเรียกขวัญ” กลายเป็นร้องเพลงเราเพราะ ๆ ให้ฟังอย่างสนุกสนานขาดมนต์ขลังในพิธีไปจนหมดสิ้น แต่ทั้งนี้ก็เป็นไปตามความต้องการของสังคมและท้องถิ่นนั้น ๆ ด้วย

          ทำขวัญนาคสุดมัน เต้นกันแบบจัดคอนเสิร์ต มีทั้งไฟแสงสีวูบวาบจับใจ งานประเภทนี้แทบจะหาทางเดินที่ไปสู่ความสงบไม่ได้ แต่ก็ไม่อาจที่จะหยุดยั้งความคิด ความตั้งใจของบุคคลที่มาร่วมงานได้ทั้งหมด บางครั้งพบว่า ไม่ว่าหมอขวัญจะร้องทำนองอะไรออกมา ผู้ฟังก็ลุกขึ้นมาเต้นได้ทุกจังหวะและทุกเพลง พอเพลงจบมีเสียงกรีด เสียงโห่ร้องตามอีกด้วย ยิ่งเป็นในตอนกลางคืนเสียงหมอทำขวัญร้องแหล่ ไฟแสงสีเปิดรับกับจังหวะเพลง ผู้คนลุกขึ้นมาเต้นกันอย่างสุกมัน ลืมไปด้วยว่า ในวันรุ่งขึ้นนาคจะต้องไปเข้าโบสถ์บวชเพื่อหาความสงบ สวดมนต์ทำสมาธิตัดบ่วงมารให้ห่างไกลจากตัวตน

                           

          เราคงไม่สามารถแก้ไขปัจจุบันให้กลับไปเป็นได้อย่างในอดีต แต่การเลือกกระทำอย่างสมเหตุผลเหมาะกับการสื่อความหมาย เพื่อให้สมกับความตั้งใจในการทำบุญครั้งสำคัญและยิ่งใหญ่ได้พระสงฆ์ที่เป็นพระของเรา 1 รูป นั่นคือสิ่งที่ญาติกาทั้งหมายมีความสุขที่สุดที่ได้ร่วมแรงร่วมใจกันจนงานสำเร็จ ส่วนที่มา กว่าที่จะได้เห็นพระภิกษุ 1 รูป จะหนักหนาอย่างไร คงห้ามใจใครไม่ได้ ผมหวังเพียงว่า คงจะได้เห็นความตั้งใจในการสืบต่อพระพุทธศาสนา ให้คงอยู่ต่อไปอีกนานาเท่านานครับ

          เนื่องจากบทความที่ปรากฏใน บล็อกทำขวัญนาคทั้งหมด เป็นการเขียนจากประสบการณ์ เพื่อที่จะบอกทางเลือกให้กับผู้ที่ประสงค์จะเรียนรู้ มิใช่วัตถุประสงค์อย่างอื่น บนพื้นที่ตรงนี้ขอให้เหลือเอาไว้เป็นประโยชน์ในการวิเคาระห์ จำแนกแยกแยะและเป็นร่องรอยในการบันทึกจากประสบการณ์ตรงเอาไว้ให้คนรุ่นหลังได้เก็บไปคิดและตอบปัญหาให้กับสังคมได้บ้างก็พอใจแล้ว

ติดตาม ทำขวัญนาค ตอนที่ 8 (มนต์เสน่ห์ ความขลัง ความสนุกสุดมัน)