ชีวิตที่พอเพียง : ๘๗๖. ประสบการณ์การเป็นกรรมการกำกับดูแลองค์กร

          เมื่อเย็นวันที่ ๒๐ ต.ค. ๕๒ ท่านประธาน IOD 116 คือ ดร. เทียนไชย จงพีร์เพียง นัดประชุมสังสรรค์เพื่อนร่วมรุ่น (ซึ่งผมเป็นคนหนึ่งในนั้น) และขอให้ผมเล่าประสบการณ์การเป็นกรรมการเรียกน้ำย่อย    จึงนำเรื่องเล่าของผมมาบันทึกไว้ ลปรร.  

          ผมมีประสบการณ์การเป็นกรรมการกำกับดูแลองค์กร ๓ แบบ   คือ (๑) ด้านอุดมศึกษา   (๒) มูลนิธิ  และ (๓) ธุรกิจ  

 

ความเหมือน

          การทำหน้าที่เป็นกรรมการกำกับดูแลองค์กร ๓ แบบนี้ แตกต่างกันมาก   แต่ในหลักการแล้ว มีความเหมือนอยู่ด้วย   ได้แก่

• ใช้หลักการธรรมาภิบาล (good governance) เหมือนกัน   โดยทำหน้าที่ ๓ ด้าน   คือ (๑) ดูแลความมั่นคง (fiduciary)  (๒) ช่วยกำหนดและหนุนให้องค์กรบรรลุยุทธศาสตร์ (strategic)  (๓) ช่วยด้านความสร้างสรรค์ (generative) แก่องค์กร

• ใช้หลักการทำหน้าที่กำกับดูแล ๔ ประการเหมือนกัน คือ (๑) ปฏิบัติหน้าที่ด้วยความรอบคอบระมัดระวัง (Duty of Care)  (๒) ปฏิบัติหน้าที่ด้วยความซื่อสัตย์สุจริตเพื่อรักษาผลประโยชน์ของบริษัทและผู้ถือหุ้น (Duty of Loyalty)  (๓) ปฏิบัติตามกฎหมาย วัตถุประสงค์ ข้อบังคับ และมติที่ประชุมผู้ถือหุ้น (Duty of Obedience)  (๔) เปิดเผยข้อมูลต่อผู้ถือหุ้นอย่างถูกต้อง ครบถ้วน และโปร่งใส (Duty of Disclosure)    โดยที่ในความเหมือนมีความต่าง    ดังจะได้กล่าวถึงต่อไป    และเนื่องจากหลัก ๔ ประการนี้เอามาจากระบบธุรกิจ เวลาเอาไปใช้กับอีก ๒ กลุ่มองค์กร จึงต้องมีการตีความและปรับให้เหมาะสม

• งานกำกับดูแล (governance) ต่างจากงานจัดการ (management)   โดยที่ผมมีความเชื่อว่า งานทั้ง ๒ ด้านนี้ต้องทำให้เกิดพลังเสริม (synergy) ต่อกัน

     ผมชอบงานกำกับดูแล   เพราะเหมาะกับวัยสูงอายุ    ที่ไม่ต้องลงมือบริหารจัดการหรือทำงานเอง    คล้ายๆ เราไม่ได้เป็นนักฟุตบอลล์  ไม่ได้ลงสนามเตะลูก   แต่เรามีหน้าที่นั่งเชียร์อยู่ข้างสนาม  และช่วยกำหนดยุทธศาสตร์ของเกม    เป็นการทำหน้าที่สร้าง value-added จากมุมของการทำหน้าที่กำกับดูแล   ซึ่งในมุมมองของผม คล้ายๆ การฝึกปฏิบัติธรรม   คือต้องมีสติ และยึดทางสายกลาง 
     เพราะนิสัยขยันทำงาน   ผมจึงได้โอกาสฝึก “ทำงานแบบไม่ลงมือทำเอง”   ได้สนุกสนานไปอีกแบบ   โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ได้ฝึกทำใจ ว่าคนเรามีหลายความคิด หลายสไตล์   ต้องยอมรับว่า ในการทำหน้าที่กำกับดูแล เราต้องไม่เข้าไปยุ่งหรือล้วงลูกในภาคปฏิบัติ   

ความต่าง

• ความระมัดระวัง และมีหลักวิชาในการทำหน้าที่กรรมการต่างกัน    โดยผมมีประสบการณ์เป็นกรรมการบริษัทจดทะเบียนในตลาดหลักทรัพย์บริษัทเดียว คือธนาคารไทยพาณิชย์ จำกัด (มหาชน)    ดังนั้นความเห็นของผมจึงเป็นความเห็นจากประสบการณ์ในองค์กรเดียว    แต่ผมเคยเป็นกรรมการสภามหาวิทยาลัยกว่า ๑๐ แห่ง    และเวลานี้เป็นอยู่ ๔ แห่ง    ในจำนวนนี้เป็นนายกสภาฯ ๑ แห่ง  และเป็นประธานคณะกรรมการการอุดมศึกษา (กกอ.) ด้วย    ส่วนกรรมการมูลนิธิผมก็เป็นอยู่ ๘ แห่ง โดยใน ๒ แห่งเป็นประธานกรรมการ    ดังนั้น คงจะให้ความเห็นในด้านการกำกับดูแลมูลนิธิ และองค์กรด้านการศึกษาได้อย่างมั่นใจกว่า

     ผมมีประสบการณ์ว่า บริษัทจดทะเบียนในตลาดหลักทรัพย์เอาจริงเอาจังในการใช้กรรมการให้เป็นประโยชน์มากกว่าองค์กรอีก ๒ กลุ่มมาก   มากอย่างเทียบกันไม่ได้เลย   มีการจัดเวลาทำ induction หรือ orientation ให้แก่กรรมการใหม่อย่างจริงจัง    คือกรรมการผู้จัดการใหญ่ และประธานคณะกรรมการบริหารเป็นผู้มานำเสนอด้วยตนเอง    และมีการให้ข้อมูลเชิงลึก หรือในชั้นความลับแก่กรรมการ
     นอกจากนั้น ตอนเชื้อเชิญให้เข้าร่วมเป็นกรรมการ ก็บอกชัดเจน ว่าต้องการให้มาช่วยดูแลงานด้านใด   รวมทั้งมีเงื่อนไขขออย่าขาดการประชุม ยกเว้นจำเป็นจริงๆ 

•    ผมมองว่า ระบบกำกับดูแลบริษัทจดทะเบียนในตลาดหลักทรัพย์ มีกลไกพัฒนาระบบ พัฒนาความรู้และความรับผิดชอบ โดย IOD (สมาคมส่งเสริมสถาบันกรรมการบริษัทไทย), คณะกรรมการบรรษัทภิบาลแห่งชาติ    โดยได้รับการสนับสนุนจากหลายฝ่าย เช่น ตลาดหลักทรัพย์แห่งประเทศไทย, สมาคมบริษัทจดทะเบียนไทย, สภาธุรกิจตลาดทุนไทย  
     ในขณะที่การพัฒนาระบบกำกับดูแลมหาวิทยาลัยยังอยู่ระหว่างเริ่มต้น ดำเนินการโดยสถาบันคลังสมองของชาติ   กำลังอยู่ระหว่างจัดตั้งสถาบันส่งเสริมธรรมาภิบาลมหาวิทยาลัย   
     ส่วนระบบกำกับดูแลมูลนิธิยังล้าหลัง   ยังไม่มีการดำเนินการพัฒนาอย่างในองค์กร ๒ กลุ่มแรก   ทั้งๆ ที่ในอนาคตหน่วยงานสาธารณะแบบไม่แสวงหากำไร ที่เป็น social entrepreneur จะมีความสำคัญต่อสังคมมากขึ้นเรื่อยๆ

•    ผลประโยชน์ของกรรมการแตกต่างกันโดยสิ้นเชิง   กรรมการมูลนิธิทำงานเพื่อความสุขใจ ที่ได้ทำงานเพื่อสังคมส่วนรวม โดยที่เบี้ยประชุมกรรมการมีน้อยมาก ถือเป็นค่าเดินทางเท่านั้น เช่น ๕๐๐ บาท หรือ ๑,๐๐๐ บาท   กรรมการสภามหาวิทยาลัยมีเบี้ยประชุมมากขึ้นหน่อย เช่น ๒,๐๐๐ บาท ที่สูงสุดคือ ๕,๐๐๐ บาท   นายกสภามหาวิทยาลัยมหิดลได้มากหน่อยเป็นค่าตอบแทนรายเดือน ๔๐,๐๐๐ กว่า    และประธาน กกอ. ได้ ๖,๕๐๐ บาท   โดยขอบันทึกไว้ว่าไม่มีรถประจำตำแหน่งใดๆ ครับ    ส่วนกรรมการธนาคารมีค่าตอบแทนเป็นกอบเป็นกำครับ   มีทั้งค่าตอบแทนรายเดือน  เบี้ยประชุม และโบนัสประจำปี

     แต่สำหรับผม การทำงานทุ่มเทในฐานะกรรมการไม่ได้ขึ้นอยู่กับค่าตอบแทนเป็นตัวเงิน   ผมพยายามสอนตัวเองให้เน้นทำงานเพื่อผลตอบแทนเป็นผลประโยชน์ที่จะได้แก่สังคมเป็นหลัก

 
•    ผลตอบแทนที่ไม่เป็นตัวเงิน ได้แก่ห้องทำงานและเลขานุการ    ผมได้รับห้องทำงาน ๔ ที่   คือที่ สกอ., ที่มหาวิทยาลัยมหิดล, ที่ มสช. (มูลนิธิสาธารณสุขแห่งชาติ)  และที่ สคส. (มูลนิธิสถาบันส่งเสริมการจัดการความรู้เพื่อสังคม)    สามที่แรกเป็นห้องทำงานใหญ่โตโอ่โถง   แต่ผมไปน้อยมาก และใช้เลขานุการเฉพาะเรื่องงานเท่านั้น   ผมหลีกเลี่ยงการใช้เป็นเลขานุการส่วนตัว    ที่ไป ๒ แห่งแรกน้อย ไม่ไปใช้เป็นสำนักงานประจำ เพราะผมถือว่าประธานกรรมการไม่ใช่ผู้บริหาร ไม่ได้ทำงานประจำ    ไม่ควรไปนั่งทำงานประจำ เพราะจะเป็นการเชื้อเชิญให้ผู้คนมาวิ่งเต้นหรือมานินทาฝ่ายบริหาร    ผมคิดว่าการที่ประธาน บอร์ด เข้าไปใกล้ชิดฝ่ายปฏิบัติงานมากเกินไป จะทำให้ฝ่ายบริหารอึดอัด    และเป็นการเชื้อเชิญเรื่องหยุมหยิมเข้าสู่การทำงานกำกับดูแล
หากมีเวลาว่างผมจะไปนั่งทำงานที่ สคส.   ที่ซึ่งผมไม่มีโต๊ะนั่งประจำ (ที่นั่นมีห้องห้องเดียว คือห้องประชุมเล็กๆ   ผู้ปฏิบัติงานทุกคนนั่งที่โต๊ะของตนร่วมกันในห้องโล่ง)    แต่ใช้โต๊ะร่วมกันแบบผลัดกันใช้ กับเจ้าหน้าที่บัญชี ที่มาทำงานเพียงบางวัน   

•    ผมสนุกกับการทำหน้าที่กรรมการมูลนิธิ    เพราะผมเชื่อว่าสังคมในอนาคตภาคส่วนที่ ๓ (Third Sector) ของสังคมจะมีความสำคัญต่อบ้านเมืองมากขึ้นอย่างมาก   มูลนิธิคือองค์กรที่ทำงานเพื่อประโยชน์ของสังคม   ไม่มีเรื่องผลกำไรที่จะนำไปแบ่งให้ใครๆ    ผมฝันอยากเห็นสังคมมีหน่วยงานที่เป็นมุลนิธิที่ทำงานอย่างมืออาชีพ   มีรายได้เลี้ยงตัวได้   พนักงานทำงานอย่างมืออาชีพ   และมีระบบการจ้างงานที่เป็นอาชีพหรือวิชาชีพ   เงินเดือนสูงพอสมควรที่จะดึงดูดคนเก่ง (และมีใจ) เข้ามาสู่อาชีพนี้ได้    ไม่รู้สึกน้อยหน้าหรือต่ำต้อย   แต่รู้สึกภูมิใจในอาชีพของตน   ในมูลนิธิเช่นนี้ กรรมการก็จะต้องมืออาชีพด้วย    คือกรรมการทำงานกำกับดูแลอย่างมืออาชีพ   แต่สวมวิญญาณทำเพื่อประโยชน์สาธารณะ เพราะตนเองมีเพียงพอแล้ว   อย่างผมนี่แหละ แม้จะมีไม่มากนัก แต่ก็รู้สึกเพียงพอและพอใจความเป็นอยู่ของตนเอง    พอที่จะทำงานเจือจานสังคมได้

•    คณะกรรมการ กกอ. ให้ความรู้แก่ผมมาก   เพราะเป็นองค์คณะที่แปลกมาก   และไม่น่าจะเป็นองค์คณะที่เข้มแข็ง   ต่างจากองค์คณะกรรมการธนาคารไทยพาณิชย์  และองค์คณะกรรมการสภามหาวิทยาลัยมหิดล   ที่ผมได้เห็นวิธีคิดในการสรรหาตัวบุคคล    ที่ไม่ได้มองแค่ความเก่งเฉพาะตัว    แต่มองที่องค์ประกอบขององค์คณะว่าจะได้ส่วนผสมที่ดีหรือไม่   คณะกรรมการ กกอ. ได้มาจากการสรรหาโดยคณะกรรมการสรรหา    เสนอชื่อ ๓๐ ชื่อ ให้ รมต. ศึกษาธิการเลือก ๑๕ ชื่อ  และอีก ๑ ชื่อเป็นประธาน   ไม่มีใครรู้ว่า รมต. มีวิธีเลือกอย่างไร    แต่ในกรรมการชุดที่ผมเป็นประธานไม่มีกรรมการผู้ทรงคุณวุฒิที่เป็นนักกฎหมายเลย  

•    สภามหาวิทยาลัย เป็นกลไกกำกับดูแลที่แปลกในแง่ที่สมาชิกหรือผู้ปฏิบัติงานขององค์กร เข้ามานั่งเป็นกรรมการกำกับดูแลกันสลอน    อย่างของมหาวิทยาลัยมหิดล มีกรรมการผู้ทรงคุณวุฒิ ๑๕ คน   นายกสภาฯ ก็เป็นผู้ทรงคุณวุฒิภายนอก   และมีกรรมการสภาฯ จากผู้ปฏิบัติงานในมหาวิทยาลัย ๑๓ คน    คืออธิการบดี  ประธานสภาคณาจารย์  กรรมการที่เลือกจากผู้บริหารหน่วยงาน ๕ คน  จากคณาจารย์ประจำ ๕ คน  และจากบุคลากรที่ไม่ใช่สายอาจารย์ ๑ คน   และนายกสมาคมศิษย์เก่าเป็นกรรมการด้วย    รวมเป็น ๒๙ คน

     การสรรหากรรมการสภาผู้ทรงคุณวุฒิของมหาวิทยาลัยมหิดล   มีข้อบังคับกำหนดให้นายกสภามหาวิทยาลัยเป็นประธาน  มีกรรมการสรรหามาจาก ประธานสภาคณาจารย์  และฝ่ายคณาจารย์ กับฝ่ายผู้บริหารหน่วยงานอย่างละครึ่ง   ตรงนี้จะเป็น politics ระหว่าง ๒ ฝ่าย    โดยฝ่ายคณาจารย์จะมีการเตรียมข้อตกลงกันมาก่อนแล้ว   ที่เรียกว่า block vote   ในการสรรหาครั้งที่แล้ว   ผมได้ชี้ให้คณะกรรมการสรรหาเห็นว่าต้องไม่ใช่แค่ได้ตัวคนเก่งเท่านั้น  แต่ต้องได้องค์คณะที่เหมาะสมด้วย   เช่นมีนักกฎหมายที่เก่งและเข้าใจเรื่องราวในมหาวิทยาลัย   ต้องการนักบริหารงานภาคธุรกิจเอกชน  เพื่อมาช่วยดูด้านการบริหารงาน และด้านการเงิน    ต้องการนักวิชาการสายวิทยาศาสตร์    นักวิชาการสายสังคมศาสตร์  มนุษยศาสตร์  เป็นต้น   ดังนั้นการโหวตจะไม่ช่วยให้ได้องค์ประกอบที่ดี    ต้องใช้วิธีกำหนดเกณฑ์การกระจาย expertise หรือ specific competency ของกรรมการไว้ล่วงหน้า    แล้วจึงโหวตหรือทำความตกลงเลือกตัวบุคคล

•    การประชุมคณะกรรมการของภาคธุรกิจเป็นการประชุมที่มีบรรยากาศ exclusive   คือเฉพาะกรรมการเท่านั้นที่ได้รับอนุญาตให้เข้าประชุม    ในขณะที่กรรมการขององค์กรอีก ๒ กลุ่มมีบรรยากาศตรงกันข้าม คือ inclusive   ซึ่งหมายความว่า    ในสภามหาวิทยาลัย และในการประชุมมูลนิธิ เราส่งเสริมให้ผู้ปฏิบัติงานหรือฝ่ายบริหารเข้าร่วมรับฟังการประชุมให้มากๆ    จะได้มารับฟังคำแนะนำของกรรมการผู้ทรงคุณวุฒิโดยตรง    เพราะการประชุมจะมีคำแนะนำที่ creative มาก   ถ้าไม่ฟังด้วยตนเอง ได้รับคำบอกเล่าต่อจากคนอื่น จะได้สาระไม่ครบถ้วน

•    การประชุมใหญ่ของบริษัท กับของมูลนิธิแตกต่างกัน    ส่วนของมหาวิทยาลัยไม่มี    ของบริษัทเป็นการประชุมผู้ถือหุ้น   เป็นเรื่องใหญ่ ที่ผู้ถือหุ้นได้มีโอกาสใช้สิทธิ์เสียงของความเป็นเจ้าของ   โดยการลงคะแนนเสียงเลือกตั้งกรรมการ    และลงมติรับรองผู้สอบบัญชี ที่คณะกรรมการเสนอ    และซักถามข้อมูลเรื่องราวต่างๆ ของบริษัท    การประชุมใหญ่ประจำปีของมูลนิธิมีองค์ประชุมไม่แตกต่างจากคณะกรรมการ    ส่วนมหาวิทยาลัย ไม่มีการกำหนดให้ประชุมใหญ่ เพราะไม่มีเจ้าของโดยตรง   แต่สภามหาวิทยาลัยมหิดลร่วมกับสภาคณาจารย์ได้จัดการประชุมเสวนาแบบเปิดโอกาสให้บุคลากรของมหาวิทยาลัยมาร่วมกันแสดงความคิดเห็นและซักถามกิจการของมหาวิทยาลัย ปีละครั้ง

•    การเป็นกรรมการบริษัท และกรรมการสภามหาวิทยาลัย จะต้องเป็นกรรมการชุดย่อยด้วย  

                 
          เอาเข้าจริง ในวันนัดผมพูดสั้นๆ เท่านั้น   ไม่ได้พูดตามที่เตรียมตัวไป เพราะบรรยากาศไม่อำนวย   จึงนำเอาสาระที่เตรียมไว้มาเผยแพร่ทาง บล็อก

 

วิจารณ์ พานิช